تحلیل بُعد غیرمادی انسان در قرآن بر پایۀ معناشناسی و بازخوانش واژگان «نفس، روح و قلب»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

نفس‌شناسی پدیده‌ای است که قدمتی به طول تاریخ دارد. برخی بر این باور بودند که انسان جز همین ظاهر مشهود نیست و بعضی حقیقت اصلی انسان را جوهری بسیط و ذاتی مجرد می‌دانند که بدن تنها نقش مرکبی برای اوست. در زمینۀ بُعد غیرمادی انسان، دانشمندان اسلامی از واژگانی چون «نفس»، «روح» و «قلب» استفاده می‌کنند. در قرآن اصطلاح نفس تنها در بُعد غیرمادی انسان به کار نرفته است، بلکه همۀ وجود انسان اعم از بُعد مادی و غیرمادی هردو را دربرمی‌گیرد. واژۀ روح نیز به معنای رایج امروزی آن نیست و از هم‌نشینی آن با واژۀ «امر» می‌توان دریافت که روح، سازوکار اجرایی، تنظیم‌کننده­ و جاری‌کنندۀ امور عالَم در مخلوقات و در واقع رابط میان امر و خلق است. با بررسی دقیق تمام آیات مربوط به قلب این نتیجه حاصل می‌شود که در قرآن کریم این قلب است که نمایندۀ بُعد غیرمادی انسان است و کنترل کنندۀ قوای اوست.

کلیدواژه‌ها


[1]. آلوسی، سیدمحمود (1415ق). روح المعانی فی­تفسیرالقرآن العظیم. بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[2]. ابن­أثیر، مبارک­بن­محمد (1367ش). النهایة فی­غریب­الحدیث والأثر. چ۴، قم، مؤسسة اسماعیلیان.
[3]. ابن­درید، محمدبن­حسن (1988م). جمهرة اللغة. بیروت، دارالعلم للملایین.
[4]. ابن­جوزی، أبوالفرج عبدالرحمن­بن­علی. (1422ق). زادالمسیر فی­علم­التفسیر. بیروت، دارالکتاب العربی.
[5]. ابن­عاشور، محمدبن­طاهر (1984م). التحریر والتنویر. تونس، الدار التونسیة للنشر.
[6]. ابن­فارس، أحمدبن­فارس (1404ق). معجم مقاییس اللغة. قم، مکتب الأعلام الإسلامی.
[7]. ابن­منظور، محمدبن­مکرم (1414ق). لسان العرب. چ3، بیروت، دارصادر.
[8]. أبوالفتوح رازی، حسین­بن­علی (1408ق). روض الجنان وروح الجنان فی­تفسیرالقرآن. مشهد، آستان قدس رضوی.
[9]. أزهری، محمدبن­أحمد (1421ق). تهذیب اللغة. بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
[10]. برنجکار، رضا (1389ش). «نفس در قرآن و روایات». نقدونظر، ش59، صص4-28.
[11]. بلاغی نجفی، محمدجواد (1420ق). آلاء الرحمان فی­تفسیرالقرآن. قم، بنیاد بعثت.
[12]. جوهری، إسماعیل­بن­حماد (1376ق). الصحاح. بیروت، دارالعلم للملایین.
[13]. حاج‌اسماعیلی، محمدرضا؛ فقیهی، زهرا (1389ش). «شناخت روح و نفس درقرآن و تأثیر آن­ها برشخصیت انسان». اندیشۀ نوین دینی، ش23، صص132-154.
[14]. حسینی خامنه‌ای، سیدمحمد (1372ش). «روح و نفس در قرآن و حدیث». مجموعۀ مقالات کنگرۀ شیخ مفید، ش90، صص11-52.
[15]. حقانی زنجان، حسین (1379ش). «معنای روح از دیدگاه اهل لغت درآیات قرآن». درس­هایی از مکتب اسلام، ش1، صص24-32.
[16]. راغب اصفهانی، حسین­بن­محمد (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت، دارالقلم.
[17]. زمخشری، محمودبن­عمر (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. چ۳، بیروت، دارالکتاب العربی.
[18]. سیدبن قطب، إبراهیم­حسین­شاذلی (1412ق). فی­ظلال­القرآن. چ17، بیروت، قاهره، دارالشروق.
[19]. سیوطی، جلال­الدین (1404ق). الدرالمنثور. قم، کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی.
[20]. شاکر، محمدتقی؛ سبحانی، محمدتقی (1394ش). «معناشناسی روح درقرآن کریم». مطالعات قرآن و حدیث، ش17، صص165-192.
[21]. شاکر، محمدکاظم (1378ش). «تفسیری از روح». پژوهش­های فلسفی-کلامی، ش2، صص6-21.
[22]. ---------- (1379ش). «وجوه معانی نفس درقرآن». پژوهش­های فلسفی-کلامی، ش­4، صص6-19.
[23]. صاحب، اسماعیل­بن­عباد (1414ق). المحیط فی­اللغة. بیروت، عالم الکتب.
[24]. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417ق). المیزان فی­تفسیرالقرآن. چ۵، قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[25]. طبرسی، فضل­بن­حسن (1372ش). مجمع البیان فی­تفسیرالقرآن. چ۳، تهران، ناصرخسرو.
[26]. ---------- (1377ش). جوامع­الجامع. تهران، دانشگاه تهران.
[27]. طریحی، فخرالدین (1375ش). مجمع البحرین. چ۳، تهران، مرتضوی.
[28]. طوسی، أبوجعفرمحمدبن­حسن (؟). التبیان فی­تفسیرالقرآن. بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
[29]. طیّب، سیدعبدالحسین (1378ش). أطیب البیان فی­تفسیرالقرآن. چ۲، تهران، اسلام.
[30]. عسکری، حسن­بن­عبدالله (1400ق). الفروق فی­اللغة. بیروت، دارالآفاق الجدیده.
[31]. غزالی، أبوحامدمحمدبن­محمد (؟)، کتاب الأربعین فی­أصول­الدین. بیروت، دارالکتب العلمیه.
[32]. فخرالدین­رازی، أبوعبداللّه (1420ق). مفاتیح الغیب. چ۳، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
[33]. فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق). کتاب العین. چ۲، قم، هجرت.
[34]. فعالی، محمدتقی (1380ش). دانشنامۀ­ امام­علی. تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
[35]. فیروزآبادی، محمدبن­یعقوب (1415ق). القاموس المحیط. بیروت، دارالکتب العلمیه.
[36]. فیّومی، أحمدبن­محمد (1414ق). المصباح المنیر فی­غریب الشرح الکبیر للرافعی. چ2، قم، مؤسسۀ دارالهجره.
[37]. قرطبی، محمدبن­أحمد (1364ش). الجامع لأحکام القرآن. تهران، ناصرخسرو.
[38]. قمی، علی­بن­ابراهیم (1367ش). تفسیر قمی. چ۴، قم، دارالکتاب.
[39]. کریم‌زاده­قراملکی، قربان‌علی (1381ش). «خلود نفس از نظر قرآن». بینات، ش36، صص13-23.
[40]. مرتضی­زبیدی، محمدبن­محمد (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت، دارالفکر.
[42]. مصطفوی، حسن (1430ق). التحقیق فی­کلمات القرآن الکریم. چ3، بیروت، دارالکتب العلمیۀ مرکز نشر آثار علامه ­مصطفوی.
[43]. معروف، یحیی (1388ش). «قلب درقرآن و ادبیات عرب». انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، ش13، صص129-154.
[44]. مهدی­زاده، حسین (1382ش). «درآمدی برمعناشناسی عقل درتعبیر دینی». مجلۀ معرفت، ش74، صص28-38.
[45]. نوری‌افشان، مهدی؛ فتوت احمدی، حامد (1398ش). با قرآن تا رستاخیز. قم، دارالعلم.