تاریخ گذاری روایات افتاء تقیه‌ای با روش تحلیل متن و اسناد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان

2 دانشیار گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران

3 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران

چکیده

یکی از پرسش­ های بنیادین در دانش اصول فقه، امکان تقیه در بیان حکم شرعی توسط امام معصوم(ع) است. در این باره دیدگاه­ های مختلفی بین اصولیان مطرح شده است، در این پژوهش، دو روایت که تصریح بر إفتاء تقیه­ای دارد و مهم­ترین مبنای قائلان به صدور اخبار تقیه­ای از زبان امام معصوم (ع) است، با روش تاریخ­گذاری منبع و متن نقد می­شود. تاریخ­ گذاری منبع و متن این دو روایت و مقایسۀ آن با روایتی مبسوط در همین موضوع، نشان­گر درج اندیشه ­های غالیانه در این روایات با هدف نشر اباحی­گری است. معناشناسی تاریخی واژگان إفتاء، تقیه، مسترشد و شاکّ، نشان­گر ارتباط بخش مدرج این دو روایت با اندیشه ­های غالیان در قرن سوم هجری در عراق است. تحلیل کیفی و کمی این دو روایت به انضمام روایتی مفصل ­تر، که در واقع شرح و توضیح بخش مدرج دو روایت نخست، به شمار می­آید. نشان می­دهد، غرض اصلی در این سه روایت، بیان حکم شرعی نیست؛ بلکه هدف، بیان سرّی بودن طریقت و تناقض آن با ظاهر و عدم ثبات احکام شرعی به عنوان جزئی از ساختار انگارۀ اباحی­گری در قرن سوم هجری است.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم. ترجمۀ: مکارم شیرازی.
[2]. آملی، محمد تقی (1377). مصباح الهدی. تهران، انتشارات فردوسی.
[3]. ابن بابویه، محمد بن علی )1414. ( اعتقادات الامامیه. قم، کنگرۀ شیخ مفید.
[4]. ----------  (1378 . ( عیون اخبار الرضا (ع). تهران، نشر جهان.
[5]. -----------  )1395(. کمال الدین و تمام النعمة. تهران، اسلامیه.
[6]. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم )1416(. مجموعۀ الفتاوی. منصوریه، دارالوفاء.
[7]. ابن رشد، محمد بن احمد )2004.( بدایة المجتهد. قاهره، دار الحدیث.
[8]. ابن سعد، محمد بن سعد )1990(. طبقات الکبری. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[9]. ابن عجیبه، احمد بن عجیبه )؟(. معراج التشوق الی حقائق التصوف. بیروت، داربیضاء.
[10]. ابن غضائری، احمد بن حسین )1422(، الرجال. قم، دار الحدیث.
[11]. ابن مبارک، ابن مبارک مروزی )؟(. الزهد والرقائق. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[12]. ابن مشهدی، محمد بن جعفر )1419(. المزار الکبیر. قم، جامعۀ مدرسین.
[13]. ابوالفتوح رازی )1368(. روض الجنان و روح الجنان. مشهد، آستان قدس رضوی.
[14]. استعلامی، محمد (1399.( فرهنگ نامۀ تصوف و عرفان. تهران، فرهنگ معاصر.
[15]. افندی، محمد بن سلیمان(؟). مجمع الانهر. (بی­جا)، داراحیاء التراث العربی.
[16]. آقایی، علی )1393ش( تاریخ گذاری حدیث روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، نشر حکمت.
[17]. امام صادق(ع) )1360(. مصباح الشریعة. تهران، انجمن حکمت و فلسفه.
[18]. امینی، محمدامین )1423.( الامام الصادق رمز الحضاره الاسلامیه. قم، ذوی القربی.
[19]. انصاری، مرتضی )1417(. المکاسب. قم، مؤسسة الهادی.
[20]. انصاری، محمدعلی )1420.( الموسوعة الفقهیة المیسرة. قم، مجمع الفکر الاسلامی.
[21]. بخاری، محمد بن اسماعیل )1422(. الصحیح الجامع. دمشق، دارالطوق النجاة.
[22]. بدوی، عبدالرحمن )1975(.  تاریخ التصوف الاسلامی. کویت، وکالة المطبوعات.
[23]. برقی، احمد بن محمد (1371).  المحاسن. قم، دار الکتب الاسلامیة.
[24]. بغدادی، عزالدین بن محمد (2014(.  النجاة من دجل الغلاة. بغداد، مکتبة الرسول.
[25]. پورکرمان، مصطفی و بمانعلی دهقان منگابادی )1391(. تأثیر غالیان بر روایات تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی. حدیث پژوهی، شمارۀ 8، صص233-250 .
[26]. تربتی‌نژاد، حسن )1395(. تقیه در اندیشۀ سیاسی شیعه، قم، انتشارات دانشگاه مفید.
[27]. حائری، سید علی بن محمد )؟(. ریاض المسائل. قم، مؤسسة آل البیت(ع).
[28]. حسن جبل، محمد (2010(. المعجم الاشتقاقی المؤصل­لالفاظ القرآن­الکریم. قاهره، مکتبة الآداب.
[29]. حسن‌زاده دلگشا، سعید ) 1388(. تقیة معصومین (ع) در بیان احکام دین. قم، بوستان کتاب.
[30]. حسن، جعفر هادی )1989(.  فرقة القرائین الیهود. بیروت، موسسۀ الفجر.
[31]. حسینی، بی­بی زینب، و رضیه رضاداد، علیه، و صادق بشیر زاده )1400(. « نقش جریان تاریخی تدلیس سندی در بازیابی روایات امام صادق (ع) از جوامع روایی اهل سنت ». مطالعات قرآن و حدیث، شمارۀ 28، صص289-320.
[32]. حسینی، سید محمد (1390). راهنمای عملی تکنیک تحلیل محتوا. تهران، فرتاب.
[33]. حر عاملی،  محمد بن حسن (1403). الفوائد الطوسیه. قم، مطبعة العلمیه.
[34]. حمصی، لینة ) 1996(. تاریخ الفتوی فی الاسلام و احکامها الشرعیة. بیروت، دارالرشید.
[35]. حمودی، فهد بن عبدالرحمن )2014(. خارطة نظریه المدار. بیروت، شبکه العربیه لالبحاث.
[36]. خریف، خالد بن حمد )2008(. الفتوی بغیر علم و أثرها فی الأمة. ریاض، مکتبة الرشد.
[37]. خزاز، احمد بن عیسی )1421(. کتاب الصدق او طریق السالمة. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[38]. خطاب، انس (2019(.  نظرة فی الدوافع النفسیة للغلو. (بی­جا)، کتائب ردع الخوارج.
[39]. خوئی، ابوالقاسم )1413(. معجم رجال الحدیث. (بی­جا)، (بی­نا).
[40]. جنابی، خلود مسافر )2012(. المجالس العلمیة فی عصر ماقبل الاسلام و الرسالة. بیروت، دار العربیة للموسوعات.
[41]. داوری، مسلم (؟). التقیة فی فقه اهل البیت(ع). قم، ناشر مؤلف.
[42]. رفاعی، احمد فرید )2012(. عصر المأمون.  مصر، هنداوی.
[43]. رفعت، محسن ) 1396(. «تحلیل انتقادی دلالت "الخلفاء الراشدون" در روایات فریقین ». مطالعات قرآن و حدیث، شمارۀ 21، صص29-63.
[44]. روحانی، محمدصادق )1418(. منهاج الفقاهة. همدان، چاپ­خانۀ یاران.
[45]. سبیتی، یوسف علی ) 2015(. التقیة قراءة جدیدة فی علاج الروایات. بیروت، دارالمحجة البیضاء.
[46]. سراج طوسی، ابونصر ) 1914(.  اللمع فی التصوف. لیدن، مطبعة بریل.
[47]. سیاری، احمد بن محمد (؟).  القراءات. تحقیق اتان کلبرگ، دارسفیر.
[48]. سید سابق) 1997(. فقه السنة. بیروت، دار الکتب العربی.
[49]. شاخت، یوزف) 1388.( مقدمه‌ای بر حقوق اسلامی. ترجمه محمدعلی مرادی، تهران، دادگستر.
[50]. ---------- (1981).  اصول الفقه الاسلامی. بیروت، دارالکتب اللبنانی.
[51]. شافعی، محمد بن ادریس (1990(. الام. بیروت، دارالمعرفة.
[52]. شرقاوی، حسن محمد )1992.( الحکومة الباطنیة. بیروت، المؤسسة الجامعة.
[53]. شم­آبادی، مرضیه (1400.( « تاریخ­گذاری روایات إختفاء سرّ ». مطالعات فهم حدیث، شمارۀ 2، صص93-116.
[54]. شهرستانی، سید علی )1415.( منع تدوین الحدیث. قم، مرکز أبحاث العقائدیة.
[55]. شوشتری، محمد تقی )1410(. قاموس الرجال. قم، جامعه مدرسین.
[56]. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم )1383(. شرح اصول الکافی. تهران، مؤسسۀ مطالعات فرهنگی.
[57]. صالحی نجف آبادی، نعمت الله )1384(. غلو درآمدی بر عقائد و افکار غالیان در دین. تهران، نشر کویر.
[58]. صفار، محمد بن حسن ) 1404(.  بصائر الدرجات. قم، مکتبه مرعشی.
[59]. صفری­ فروشانی، نعمت الله )1394.( نقش تقیه در استنباط. قم، بوستان کتاب.
[60]. صنعانی، یوسف بن یحیی) 1420.( نسمة السحر بذکر من تشیع. بیروت، دارالمؤرخ العربی.
[61]. ضاهر، هیثم رضوان ) 2018(. الفتوی بالتخریج. دراسة تأصیلیة، بیروت، دارالمقتبس.
[62]. طحاوی، احمدبن­محمد ) 1415.، شرح مشکل الآثار. بیروت، مؤسسة الرسالة.
[63]. طاهری، محمدهادی) 2011(. عقائد الباطنیة فی الامامة. بیروت، مؤسسة الانتشار العربی.
[64]. طوسی، محمد بن حسن )1407(. تهذیب الاحکام. تهران، دار الکتب الاسلامیة.
[65]. ----------  )1420 .( فهرست کتب الشیعه. قم، مکتبة المحقق الطباطبایی. 
[66]. ----------  (؟). التبیان. بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[67]. ظهیر،  احسان­الهی) 2008.( دراسات فی التصوف. قاهره، دار ابن حزم.
[68]. عاصی، اسدعلی )2011.( العلویون تاریخا و مذهبا. طرابلس، دار المحجة البیضاء.
[69]. عاملی، جعفرمرتضی) 1415(. الصحیح من سیرة النبی الاعظم. بیروت، دارالهادی.
[70]. عبدالغنی­قاسم، عبدالحکیم )1999.( المذاهب الصوفیة و مدارسها. قاهرة، مکتبة مدبولی.
[71]. عبدالواحد بن عاشر(؟). مبادی التصوف. (بی­جا)، مجالس المذاهب.
[72]. عسگری، مرتضی (1416( .القرآن الکریم و معالم المدرستین. تهران، مجمع الاسلامی.
[73]. عطری، فتحیه مصطفی )1993(. التقیة فی الفکر الاسلامی. بیروت، الدار الاسلامیة.
[74]. علامه حلی، حسن­بن­یوسف )1402(. رجال. قم، نشر الشریف الرضی.
[75]. علم الهدی، مرتضی (1405). رسائل مرتضی. قم، دارالقرآن الکریم.
[76]. علی صغیر، محمد حسین (2004). الامام جعفر الصادق. دمشق، دار سلونی.
[77]. عمیدی، ثامرهاشم )1416(. واقع التقیه عند المذاهب و الفرق االسالمیه. قم، مرکز الغدیر.
[78]. عیساوی، عبدالسلام )2015(. قضایا المعنی فی التفکیر اللسانی. تونس، الشرکة التونسیة.
[79]. غانمی، سعید )2007.( الاعمال الصوفیة. بغداد، منشورات الجمل.
[80]. غفاری، عبدالرسول  )1431(.  القنوت من جهة نظر الصحابه و اهل البیت(ع). قم، دلیل ما.
[81]. غریری، سامی )1424.( الجذور التاریخیه و النفسیه للغلو. قم، دلیل ما.
[82]. فاسی، احمد زورق (؟).  قواعد التصوف. (بی­جا)، المرکز العربی للکتب.
[83]. فرایمن، آرون (1386). «زندگی‌نامه حسین بن حمدان خصیبی».  هفت آسمان، شمارۀ 23، صص 137-170.
[84]. فنتن، پال (1377(. «دین یهود و تصوف». ترجمۀ منصور معتمدی، نامۀ فرهنگ، شمارۀ  29، صص118- 128.
[85]. فیرلین.د، بروج )2004.( القاموس الموسوعی للعهدین. قاهره، دار الکلمة.
[86]. قرطبی، یوسف بن عبدالله ) 1994(. جامع بیان العلم و فضله. عربستان سعودی، دار ابن جوزی.
[87]. قشیری، عبدالکریم )1981(. لطائف الاشارات. مصر، الهیئة المصریة.
[88]. کشی، محمد بن عمر)1420.( اختیار معرفة الرجال. قم، مؤسسة آل البیت(ع).
[89]. کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی. تهران، دارالکتب­الاسلامیه.
[90]. گوهرین، صادق. (1388(. شرح اصلاحات تصوف. تهران، زوار.
[91]. کیالی، عاصم ابراهیم (2011(. القاموس الصوفی. لبنان، Books Publishers.
[92]. لالانی، رزینه (2004.( الفکر الشیعی المبکر. بیروت، دار الساقی.
[93]. مالک بن أنس )2004(. الموطأ. امارات، مؤسسه بن زاید سلطان.
[94]. مامقانی، عبدالله )1431(. تنقیح المقال. قم، مؤسسة آل البیت(ع).
[95]. مجلسی، محمدتقی) 1406(. روضه المتقین. قم، کوشانپور.
[96]. محاسبی، حارث بن اسد (1420).  الرعایة لحقوق الله. مصر، دار الیقین.
[97]. ---------- (1971.( رسالة المسترشدین. حلب، مکتبة المطبوعات الاسلامیة.
[98]. ----------  (1986). الوصایا. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[99]. مددی موسوی، محمدکاظم )1393(. «رؤیة حمل الروایات علی التقیة عند الشیخ الطوسی». الاجتهاد و التجدید. شمارۀ 45، صص184-199.
[100]. مزی، یوسف (1413.( تهذیب الکمال. بیروت، مؤسسة الرسالة.
[101]. مسلم بن حجاج، مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری (؟). الجامع الصحیح. بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[102]. معاذ الرازی، یحیی بن معاذ (1423). جواهر التصوف. قاهره، مکتبة الآداب.
[103]. معارف، مجید. ) 1374.( پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه. تهران، ضریح.
[104]. مفید، محمد بن نعمان )1414(.  تصحیح اعتقادات الامامیة. قم، دارالمفید.
[105]. ----------  (1417). الاختصاص. قم، المؤتمر الاسلامی لالفیة الشیخ المفید.
[106]. ملاح، حسین محمد )2009(. الفتوی ونشأتها و تطورها اصولها و تطبیقاتها. بیروت، مکتبة العربیة.
[107]. موتسکی، هارالد )1389.( حدیث اسلامی خاستگاه­ها و سیر تطور. به کوشش کریمی نیا، قم، دار الحدیث.
[108]. موسوی قزوینی، علی )1423.( تعلیقة علی معالم الاصول. قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
[109]. نجاشی، احمد بن علی )1365 .(رجال النجاشی. قم، جامعه مدرسین.
[110]. نجفی، محمد حسن )1404(. جواهر الکلام فی شرائع الاسلام. بیروت، دار احیاء التراث العربی. 
[111]. ندوی، عبدالباری )1963(. بین التصوف و الحیاة. دمشق، مکتبة دار الفتح.
[112]. نفیسی، راسم احمد (2007). الشیعه و التشیع لاهل البیت. قاهره، مکتبة الشروق.
[113]. بغدادی، جنیدبن محمد ) 1425(. رسائل الجنید. دمشق، دار إقرأ.
[114]. همدانی، آقا رضا بن محمدهادی)  1416.( مصباح الفقیه. قم، موسسه جعفریه.
[115]. هیتو، محمد حسن )2009.( کشف الستر عن سنیة القنوت فی صلاة الفجر. سوریه، دارالفارابی.
[116]. وفا، محمد بن محمد )1971.( شعائر العرفان فی الواح الکتمان. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[117]. یونس علی، محمد محمد )2007.( المعنی و ظلال المعنی. بیروت، دارالمدار الاسلامی.