اعجاز قرآن به‏ مثابه یکی از مبانی تفسیر قرآن؛ تحلیل و داوری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیارگروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده


در نگاهی تجویزی، اعجاز قرآن به‏مثابه مبنایِ تفسیر، بدین معناست که باور به اعجاز قرآن در فرایند و سمت‏وسوی تفسیر، اثری تعیین‏کننده دارد و چنین باوری، لازمه هر تفسیر معتبری است. این مدعا در میان قرآن‏پژوهان موافقان و مخالفانی دارد. نوشتار حاضر بر این باور مبتنی است که این مدعا از دو حیث دارای ابهام و اشکال اساسی است: «اعجاز قرآن» در مقام تحلیل، چیزی نیست جز نظریه‏های اعجازکه با هم یکسان نیستند. مبانی تفسیر نیز نمی‏تواند برگرفته از تفسیر یا به تعبیر دیگر، ماهیتِ تفسیری داشته باشد. مقاله حاضر با در میان آوردن دو نکته فوق، «نظریه‏های اعجاز» را به تیغ ملاک‏های بازنگری‏شده مبانی تفسیر می‏سپارد و نشان می‏دهد که پاره‏ای از این نظریه‏ها نسبتی با مقوله تفسیر پیدا نمی‏کنند و پاره‏ای دیگر، خود مسبوق و مبتنی بر تفسیر هستند. از دیگر سو، تفسیر گونه‏های مختلفی دارد و برخی از نظریه‏های اعجاز مبنای برخی از گونه‏های تفسیری خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


[۱]. ابن حزم، ابو محمد علی بن احمد (بی‏تا).  الفصل فی الملل و الاهواء و النحل. ج3، قاهره، مکتبة السلام العالمیه.
[۲]. ابوزید، نصر حامد (1385). معنای متن. ترجمۀ مرتضی کریمی‏نیا، تهران، طرح نو.
[۳]. اخوان مقدم، زهره (1394). از دریا به آسمان: اصول تفسیر قرآن کریم برگرفته از روایات اهل‌بیت(ع). تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
[۴]. اسعدی و همکاران (1391). آسیب‏شناسی جریان‏های تفسیری. ج1، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
[۵]. بابایی، علی اکبر (1379). روش‏شناسی تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
[۶]. پاکتچی، احمد، (1386). مدخل «تفسیر» در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
[۷]. پوررستمی، حامد (1391). مبانی فهم و تفسیر قرآن با تکیه برآموزه‏های نهج البلاغه. تهران، دانشگاه تهران.
[۸]. جلیلی، سیدهدایت (1390). پژوهش در تفسیرپژوهی قرآن. تهران، سخن.
[۹]. جلیلی، سیدهدایت (1393). تفسیر موضوعی؛ چیستی، بنیان‏ها و پیش‏فرض‏ها. قم، بوستان کتاب.
[۱۰]. حسنی، حمیدرضا (1388). عوامل فهم متن. تهران، هرمس.
[۱۱]. خویی، ابوالقاسم (1401). البیان فی تفسیر القرآن. بیروت، دارالزهراء.
[۱۲]. راد، علی (1390). مبانی کلامی امامیه در تفسیر قرآن. تهران، سخن.
[۱۳]. رضایی اصفهانی، محمد علی (1380). پژوهشی در اعجاز علمی قرآن. قم، انتشارات مبین.
[۱۴]. رضایی اصفهانی، محمد علی (1393). مبانی و قواعد تفسیر. قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص).
[۱۵]. سیفی مازندرانی، علی اکبر (1428ق). دروس تمهیدیه فی القواعد التفسیریه. ج1، قم، موسسة النشر الاسلامی.
[۱۶]. شاکر، محمدکاظم (1382). مبانی و روش‏های تفسیری. قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.
[۱۷]. شایع، محمد، (1416). اسباب اختلاف المفسرین. ریاض، مکتبة العبیکان.
[۱۸]. شهرستانی، ابوالفتح محمد بن ابوالقاسم (1387ق). الملل و النحل. ج1، بیروت.
[۱۹]. صفوی، سید محمدرضا (1391). بازخوانی مبانی تفسیر قرآن. قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
[۲۰]. عمید زنجانی، عباسعلی (1385). مبانی و روش تفسیر قرآن. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[۲۱]. فاکر میبدی، محمد (1393). مبانی تفسیر روایی. تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
[۲۲]. فنیسان، مسعود بن عبدالله (1418). اختلاف المفسرین، اسبابه و آثاره. ریاض، دار اشبیلیا.
[۲۳]. قاسم‏پور، محسن (1389). اعجاز قرآن؛ تاریخ و تحلیل. کاشان، دانشگاه کاشان.
[۲۴]. محمود محمد، یعقوب طاهر (1425). اسباب الخطا فی التفسیر: دراسة تأصیلیه. دمام، دار بن الجوزی.
[۲۵]. معرفت، محمدهادی (1412ق). التمهید فی علوم القرآن. ج4، قم، جامعۀ مدرسین.
[۲۶]. مؤدب، رضا (1388). مبانی تفسیر قرآن. قم، دانشگاه قم.
[۲۷]. نفیسی، زهرا (1389). آسیب‏شناسی جریان تفسیر علمی قرآن: آسیب‏شناسی جریان‏های تفسیری. ج1، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
[۲۸]. نکونام، جعفر (۱۳۸۸). «تفسیر تاریخی»، پژوهش دینی، شمارۀ 19، پاییز و زمستان، ص۴۱-۶۸.
[۲۹]. واعظی، احمد (1390). نظریه تفسیر متن. قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
[۳۰]. یدالله پور، بهروز (1383). مبانی و تاریخ تفسیر موضوعی. قم، دارالعلم.