کاربرد ساختار جمع برای مدلول مثنی در عربی قرآنی و پاسخ به شبهات مربوطه با تکیه بر دستور تطبیقی زبان‌های سامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران،تهران، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

4 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

نقدهای مخالفان به قرآن از دیرباز به صورت‌های مختلف طرح، و متقابلاً با جواب دانشمندان مسلمان روبه‌رو شده‌است. در این میان، ساختارهای ادبی قرآن، حجم بسیاری از شبهات را به خود اختصاص داده‌ که از این شبهات، برخی مرتبط با استعمال ساختار جمع برای مدلول مثنی است. «بازگرداندن ضمیر جمع به مرجع مثنی» در آیات 18 حج و 9 حجرات؛ همچنین «آوردن واژۀ جمع به جای مثنی» در آیات 4 تحریم و 38 مائده اهمّ شبهات مطرح شده در این باره است. مقالۀ پیش‌رو در صدد پاسخ به شبهات فوق برآمده و نیز به دنبال این است که در چه مواضعی ساختار جمع برای مدلول مثنی در قرآن به کار رفته و چه تحلیلی برای این کاربرد‌ها از منظر زبان‌شناسی می‌توان ارائه‌کرد؟ علاوه بر پاسخ نحویان سنتی از جمله «کراهت اضافه دو واژه مثنی» که مبتنی بر آموزه‌های نحوی و بلاغی است، این شبهات از منظر دستور تطبیقی زبان‌های سامی نیز قابل نقد و پاسخ‌گویی‌اند. چه اینکه با مطالعۀ زبان‌های خویشاوند عربی، نظیر: عبری، سریانی و دیگر زبان‌های سامی، مشخص می‌گردد که در این زبان­ها ساختار مثنی به عنوان یک ساختار صرفی مورد استفاده نبوده و ساختار جمع جایگزین آن شده ‌است. در این زبان‌ها، تنها نمونه‌هایی محدود از واژگان با علامت مثنی یافت می‌شوند. در آیات بسیاری از قرآن نیز، با وجود اینکه کاربرد مثنی مطابق با قواعد مربوطه صورت گرفته، با مطالعۀ ساختارهای منحصر‌به‌فرد مثنی، نمایان می‌شود که این ساختار در زبان عربی قرآنی، وضعیتی منعطف دارد و در برخی کاربردها همانند دیگر خویشاوندانش به سمت ساختار جمع گرایش‌ یافته ‌است. کاربرد ساختار جمع برای مدلول مثنی در قرآن به دسته‌های زیر قابل تقسیم است: «استفاده از فعل جمع برای مثنی»، «استفاده از ضمیر جمع برای مثنی»، «استفاده از قید مخصوص جمع برای مثنی»، «استفاده از واژۀ جمع برای مثنی در حالت اسمی» و «استفاده از وصف جمع برای مثنی».

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1.  

    1. قرآن کریم.
    2. کتاب مقدس عبری.
    3. آلوسی، محمود بن عبد الله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، 1415ق‏.
    4. ابن ابی داود سجستانی، عبد الله بن سلیمان، کتابُ المصاحف، بی‌مک، دار البشائر الاسلامیة، 1423ق.
    5. ابن أثیر، مبارک بن محمد، البدیع فی علم العربیة، مکه مکرمة، جامعة أم القری معهد البحوث العلمیة و إحیاءالتراث الإسلامی‏، بی‌تا.
    6. ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد، البیان فی غریب اعراب القرآن، قم، موسسة دار الهجرة، 1362ش.
    7. ابن خالویه، حسین بن احمد، مختصر فی شواذ القرآن من کتاب البدیع، قاهرة، مکتبة المتنبی، بی‌تا.
    8. ابن شجری، هبة الله بن علی، أمالی ابن الشجری، قاهرة، مکتبة الخانجی، بی‌تا.
    9. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، متشابه القران و مختلفه، قم، نشر بیدار، 1369ش.
    10. ابن عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، بیروت، موسسة التاریخ العربی، 1420ق.
    11. ابن عربی، محمد بن عبدالله‏، احکام القرآن، بیروت، دار الجیل، 1408ق.
    12. ابن عصفور، علی بن مؤمن، المقرّب، بغداد، مکتبة العانی، 1971م.
    13. ابن عطیّة، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، 1422ق.
    14. ابن قتیبة، عبدﷲ بن مسلم، تأویل مشکل القرآن، قاهرة، مکتبة دار التراث، 1973.
    15. ابن یعیش، یعیش بن علی، شرح المفصل، قاهرة، إدارة الطباعة المنیریة، بی‌تا.
    16. ابوحیّان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دار الفکر، 1420ق.
    17. ابو عبیدة، معمر بن مثنی، مجاز القرآن، قاهرة، مکتبة الخانجی، بی‌تا.
    18. ابو هلال عسکری، حسن بن عبد الله، الفروق فی اللغة، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، 1400ق.
    19. ابیاری، ابراهیم، الموسوعة القرآنیة، قاهرة، مؤسسة سجل العرب، 1405ق.
    20. احمد بن سلیمان أیوب، موسوعة محاسن الإسلام و ردّ شبهات اللئام، مصر، دار ایلاف الدولیة، 2015م.
    21. استاذ جلیل، «کتاب المبشرین الطاعن فی عربیة القرآن، أمسلم مصری أم مبشر بروتستنتی؟»، مجلة الرسالة، العدد 271، صص1494 – 1496، 1938م.
    22. امیل بدیع یعقوب، موسوعة النحو و الصرف و الإعراب، بیروت، دار العلم للملایین، 1367ش.
    23. بغوی، حسین بن مسعود، تفسیر البغوی: معالم التنزیل‏، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.
    24. حسنی واعظ، محمود بن محمد، دقائق التأویل و حقائق التنزیل، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1381ش.
    25. خطیب، عبداللطیف، معجم القراءات، دمشق، دار سعد الدین، 2000م.
    26. خویی، سید أبوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی، 1413ق.
    27. دالیا، محمد ابراهیم، موسوعة بیان الإسلام الردّ علی الإفتراءات و الشبهات، مصر، دار نهضة مصر، 2011م.
    28. درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، حمص، ارشاد، 1415ق.
    29. 29. رضی الدّین استرآبادی، محمد بن حسن‏، شرح الرضی علی الکافیة، تهران، مؤسسة الصادق، 1384ش.
    30. رکن­الدین استرآبادی، حسن بن محمّد، البسیط فی شرح الکافیة، قم، المکتبة الأدبیة المختصة، 1427ق.
    31. رمزی منیر بعلبکی، فقه العربیة المقارن: دراسات فی أصوات العربیة و صرفها و نحوها علی ضوء اللغات السامیة، بی‌مک، دار العلم للملایین، بی‌تا.
    32. زجاج، ابراهیم بن سری‏. اعراب القرآن‏، قم، دار التفسیر، 1416ق.
    33. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل‏، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.
    34. سیبویه، عمرو بن عثمان، الکتاب، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1988م.
    35. سیرافی، حسن بن عبدالله، شرح کتاب سیبویه، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
    36. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‏بکر، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، 1421.
    37. ----------، تفسیر الجلالین، بیروت، موسسة النور للمطبوعات، 1416ق.
    38. ----------، همع الهوامع شرح جمع الجوامع فی النحو، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    39. شرتونی، رشید، مبادئ العربیة فی الصرف و النحو، تنقیح و إعداد: حمید المحمّدی، قم، دار العلم، 1390ش.
    40. طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر، اربد، دار الکتاب الثقافی، 2008م‏.
    41. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.
    42. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.
    43. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا ‏.
    44. عضیمة، محمد عبدالخالق، دراسات لاسلوب القرآن الکریم، قاهرة، دار الحدیث، بی‌تا.
    45. عوض، ابراهیم، عصمة القرآن و جهالات المبشرین، قاهرة، مکتبة زهراء الشرق، بی‌تا.
    46. عیساوی، یوسف بن خلف، ردّ البهتان عن إعراب آیاتٍ من القرآن الکریم، المملکة السعودیة، دار ابن الجوزی، 1431ق.
    47. فاندر، کارل، میزان الحق، سوییس، دار الهدایة، بی‌تا.
    48. فراء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، قاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1980م.
    49. قرشی، محمد بن أبی خطاب، جمهرة أشعار العرب، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.
    50. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1364ش.
    51. مرزوق، عبدالصبور؛ المطعنی، عبدالعظیم؛ محمد، علی جمعة؛ عمارة، محمد؛ زقزوق، محمود حمدی، حقائق الإسلام فی مواجهة شبهات المشککین، قاهرة، وزارة الاوقاف، المجلس الأعلی للشئون الإسلامیة، 2002م.
    52. معرفت، محمدهادی، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، قم، مؤسسة فرهنگی انتشاراتی تمهید، 1423ق.
    53. ناظر الجیش، محمد بن یوسف، شرح التسهیل: تمهید القواعد بشرح تسهیل الفوائد، قاهرة، دار السلام، بی‌تا.
    54. نحاس، احمد بن محمد، اعراب القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، 1421ق‏.
    55. نسفی، عبدالله بن أحمد، تفسیر النسفی مدارک التنزیل و حقایق التاویل‏، بیروت، دار النفائس، 1416ق.
    56. هاشم العربی، تذییل مقالة فی الاسلام، بولاق، مطبعة النیل المسیحیة، 1913م.
    57. Dror, Yehudit, "Collective nouns in the Quran - Their verbal, adjectival and pronominal agreement", Journal of Semitic Studies LXI/1 Spring 2016, P 103 – 137, 2016.
    58. Dillmann, August, Ethiopic Grammar, second edition, London, Improved by Bezold, Carl, Williams & Norgate, 1907.
    59. Fakhrur Razi Mohd Rafi, Yayan Nurbayan, M. Zaka Al Farisi, “Syntax Errors in the Qur’an”, Addin, Volume 13, Number 1, 2019.
    60. Gray, Louis, Introduction to Semitic comparative linguistics, Amsterdam, Philo Press, 1971.
    61. Lipinski, Edward, Semitic Languages: Outline of a Comparative Grammar. — Leuven: Peeters, 1997.
    62. Moscati, Sabatino, An introduction to the comparative grammar of the Semitic Languages – phonology and morphology, OTTO HARRASSOWITZ ·WIESBADEN, 1980.
    63. O’leary, De Lacy, Comparative Grammar of the Semitic Languages, Kegan Paul, Trench Trubner & Co., London, 1923.
    64. Rubin, Aaron. D., A Brief Introduction to the Semitic Languages, Gorgias Press LLC, 2010.
    65. Wright, William, Lectures on the comparative grammar of the Semitic Languages, Cambridge University Press, 1890.

     

     

پژوهش های قرآن و حدیث
دوره 55، شماره 2
اسفند 1401
صفحه 365-337

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار