بازخوانی نقش مقاتل بن سلیمان در شکل‌گیری آیات مستثنا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دورۀ پسا دکتری گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان

چکیده

مقاتل بن سلیمان، متوفی در قرن دوم هجری، قدیمی ­ترین مفسری است که به صورت بسیار گسترده به بیانِ آیات مستثنا پرداخته؛ تا حدی­ که در قرون بعدی به عنوان یکی از راویان اصلیِ آیات مستثنا شهرت داشته است. او هیچ­گاه نامی از مشایخ تفسیری ­اش به میان نیاورده و در شهرهای مختلف از جمله مرو و بصره زیسته است. از این ­رو بوم تفسیری، مشایخ و روش فراگیری او مبهم است. اما این پژوهش با تکیه بر قرائن گوناگون، نخست، اثبات کرده که بوم تفسیری او عراق و به ویژه بصره است. دوم، او به روش غیرسماعی از اساتید مختلف تفسیر آموخته و به همین جهت نامی از آن­ها نبرده است. سوم، در میان اساتید عراقی و حجازی، او در تفسیر بیش از همه تحت تأثیر قتاده و سپس کلبی بوده و اندیشۀ مستثنا ساختن آیات را نیز از آنان وام گرفته است. کاوش در روش مقاتل نشانگر آن است که او همواره با تکیه بر قرائن خارجی، به ویژه اسباب نزول که اعتماد فراوانی به آن­ها داشته و پیش فرض­های نادرست تاریخی، به مستثنا بودن بسیاری از آیات حکم کرده است. چنان­ که با توجه به قرائن، اندیشۀ نفیِ هرگونه ارتباط پیامبر با اهل­ کتاب در دوران مکه یا هجرت پیامبر پیش از مسلمانان به مدینه یا وقوع جهاد فقط در مدینه و رفتار تسامح آمیز با مشرکان فقط در دوران قبل از هجرت، مهمترین فرضیه­ های مقاتل بوده که آیات بسیاری را به سبب آن­ها مستثنا کرده است.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن اثیر، عز الدین ابوالحسن (1385).  الکامل فی التاریخ. بیروت، دار صادر.
[2]. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1412). المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک. محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[3]. ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی (1325). تهذیب التهذیب. بیروت، دار صادر.
[4]. ابن سعد، محمد (1410). الطبقات الکبرى. محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة.
[5]. ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله (1412). الاستیعاب فی معرفة الأصحاب. علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل.
[6]. ابن عساکر، علی بن حسن (1415). تاریخ مدینۀ دمشق. علی شیری، بیروت، دارالفکر.
[7]. ابن عطیه، عبدالحق بن غالب (1422). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. بیروت، دارالکتب العلمیه.
[8]. ابن قتیبه، عبد الله بن مسلم، (؟). غریب القرآن‏. بیروت، دار و مکتبة الهلال‏.‏
[9]. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1407). البدایة و النهایة. بیروت، دارالفکر.
[10]. ابن ندیم، محمد بن اسحاق (؟). الفهرست. لبنان، دارالمعرفه.
[11]. ابن هشام، عبدالملک (؟).  السیرة النبویة. مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة.
[12]. اسماعیلی، مهران؛ نبی الهی، ربابه (1397). «بررسی تطبیقی تفسیر کلامی آیات امامت در تفاسیر اثنی عشریه و زیدیه تا پایان دورة آل بویه». فصلنامة آینۀ معرفت، شمارۀ 54.
[13]. برقی، احمد بن محمد (1342). طبقات برقی. شیخ طوسی و حسن مصطفوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران‏.
[14]. بیضاوی، عبدالله­ بن ­عمر (1418). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. محمد عبد الرحمن ­المرعشلی، بیروت، داراحیاء التراث­ العربی.
[15]. ثعلبی، احمد بن ابراهیم (1422). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[16]. خرمی، مرتضی؛ ناوشکی، رسول (1390). «سیری در احوال مقاتل بن سلیمان و روش تفسیری وی».  فصلنامۀ کاوش­های دینی، شمارۀ 6.
[17]. خوئی، سیدابوالقاسم (1413). معجم الرجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة. تحقیق لجنة التحقیق، پنجم.
[18]. خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417). تاریخ بغداد. بیروت، دارالکتب العلمیه.
[19]. حسن‌زاده، مهدی؛ رئوف، سیدحمیدرضا (1396). «تجسیم مقاتل بن سلیمان در ترازوی نقد». پژوهشنامۀ کلام، شمارۀ 6.
[20]. دروزه، محمد عزة (1383). التفسیر الحدیث. چاپ دوم، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیة.
[21]. ذهبی، محمدحسین (1382). میزان الاعتدال. تحقیق علی محمد الجباوی، بیروت، دارالمعرفه.
[22]. ذهبی، محمدحسین (1409). التفسیر و المفسرون. قاهره، مکتبة وهبة.
[23]. ذهبی، شمس‌الدین محمد (1413). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. عمر عبدالسلام تدمرى، چاپ دوم، بیروت، دارالکتاب العربى.
[24]. رشیدرضا، محمد عبده (1990). تفسیر القرآن الحکیم [المنار]. مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب.
[25]. زرکلی، خیر الدین (1989). الأعلام. بیروت، دار العلم للملایین.
[26]. زنجانی، ابوعبدالله (1404). تاریخ القرآن. تهران، منظمة الاعلام الاسلامى.‏
[27]. سزگین، فؤاد (1412). تاریخ التراث العربی. قم، کتابخانۀ آیۀ الله مرعشی.
[28]. سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1382). الأنساب. عبدالرحمن بن یحیی المعلمی، حیدر آباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة.
[29]. سمرقندی، نصر بن­ محمد (؟). بحر العلوم. (بی­جا)، (بی­نا)، (بی­تا).
[30]. سیوطی، جلال‌الدین (1421). الاتقان فی علوم القرآن. چاپ دوم، بیروت، دارالکتب العربی.
[31]. شایسته نژاد، علی‌اکبر (1387). «تفسیر مقاتل بن سلیمان». مطالعات قرآن و حدیث، تهران، سال دوم، شمارۀ 1.
[32]. طباطبایی، سید محمدحسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[33]. طبرسی، فضل بن حسن (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. محمد جواد بلاغی، چاپ سوم، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
[34]. طبری، محمد بن­ جریر (1412). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت، دار المعرفه.
[35]. طوسی، محمدبن‌حسن (؟).  التبیان فی تفسیر القرآن. احمد قیصر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[36]. طوسی، محمد بن حسن (1373). رجال طوسی. جواد قیومی اصفهانی، چاپ سوم، قم، النشر الاسلامی التابعة الجامعة المدرسین.
[37]. فائز، قاسم (1395). بررسی و نقد تداخل آیات مکی و مدنی. مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
[38]. فائز، قاسم (1390). «بررسی نظریۀ آیات مستثنیات سور مکی و مدنی». فصلنامۀ مطالعات تفسیری، شمارۀ 8.
[39]. قرطبی، محمد بن­ احمد (1364).  الجامع لاحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
[40]. کلباسی، زهرا؛ احمدنژاد، امیر (1395). «تحلیل و بررسی روایات تفسیری دربارۀ عبد الله بن سلام». آموزه‌های قرآنی، شمارۀ 24 .
[41]. کلباسی، زهرا؛ احمدنژاد، امیر (1393). «نقد دیدگاه مفسران معاصر دربارۀ تعامل پیامبر با اهل‌کتاب در مکه». پژوهش‌های قرآن و حدیث، شمارۀ 2 .
[42]. کلباسی، زهرا؛ احمدنژاد، امیر (1397). «خوانشی نو از آیات اذن قتال «أذن للذین یقاتلون...» با تکیه بر نزول مکی سورۀ حج». پژوهشنامۀ تفسیر و زبان قرآن، شمارۀ 12.
[43]. ماوردی، علی بن محمد، (؟). النکت و العیون. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[44]. معرفت، محمدهادی (1415). التمهید فی علوم القرآن. چاپ دوم، قم، مؤسسة النشر الاسلامى‏.
[45]. معرفت، محمدهادی‏ (1379). تفسیر و مفسران‏، قم، مؤسسة فرهنگی انتشاراتی التمهید.
[46]. مقاتل بن سلیمان بلخی (1423). تفسیر مقاتل بن سلیمان. عبد الله محمود شحاته، بیروت، داراحیاء تراث.
[47]. موسوی مقدم، سید محمد؛ خورشیدی سوار، علی (1396). «ارزیابی نظریۀ اختلاط آیات مکی و مدنی در سوره­های قرآن». تهران. مجلۀ تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شمارۀ 4.
[48]. میرمحمدی زرندی، سید ابوالفضل (1420). بحوث فی تاریخ القرآن و علومه‏. قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
[49]. ناوشکی، رسول؛ خرمی، مرتضی (1390). «سیری در احوال مقاتل بن سلیمان و روش تفسیری وی»، دو فصلنامۀ کاوش های دینی، شمارۀ 6.
[50]. هواری، هود بن محکم (1426)‏، تفسیر کتاب الله العزیز. الجزایر، دار البصائر.
[51]. Mazuz. Haggai. )2016(. Possible Midrashic Sources in Muqatel b. sulaymanʾs Tafsir. Journal of semitic study. Vol. 61.
[52]. Nickel.Gordon. )2011(. Narrattives of Tampering in Earliest Commentaries on the Quran. History of Christian-Muslim Relations. Vol. XIII.
[53]. Sirry. Munʾim. )2012(. Muqātil b. Sulaymān and Anthropomorphism. Study Islamica. Brill. Vol 107.
[54]. Tohe. Achmad. )2015(. Muqatil Ibn Sulayman: a neglected figure in the early history of Quranic commentary. Boston University graduate school of arts and sciences.