تحلیل انتقادی متون نقلی اسلامی و پیشااسلامی در تعیین هویت قربانی ابراهیم (ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه گیلان

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شاهد

چکیده

هویت قربانی ابراهیم، مسئله­ای جدی در ادیان توحیدی است. ظواهر متون عهدینی، اسحاق را ذبیح می­داند، اما در میان مسلمانان به دلیل اجمال آیات مربوط به داستان ذبح در قرآن، اختلاف­هایی در تعیین ذبیح وجود دارد. دامنۀ این اختلافات در روایات فریقین، بیشتر است. بخشی از روایات فریقین، اسماعیل را ذبیح معرفی می­کند وگروهی دیگر، اسحاق را. پژوهش حاضر، متون مرتبط با این موضوع، را در منابع اسلامی و عهدینی، با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی، از رهگذر تحلیل سندی و متنی روایات و متون نقلی عهدینی و اسلامی، ارزیابی می­کند. یافته­های تحقیق نشان می‌دهد با وجود صراحت بخش­هایی از کتاب مقدس در تعیین ذبیح، شواهد درون­متنی حاکی است، عبارت­هایی که به نام ذبیح اشاره دارد، افزوده­های تفسیری مفسران کتاب مقدس است. همچنین با وجود اختلاف در روایات اسلامی، تحلیل اسناد و ملاحظۀ شواهد درون­متنی آیات قرآن و روایات اسلامی، حاکی از آن است که اسماعیل، نامزد قربانی ابراهیم بوده است.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن‌کریم.
[2]. آلوسی، محمود (1415). روح ­المعانی ­فی ­تفسیر ­القرآن­ العظیم. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[3]. ابن­ابی­شیبه، ابوبکر (1409). المصنف. تصحیح: سعید لحام، بیروت، دارالفکر.
[4]. ابن­اثیر، أبوالحسن­ علی (1385). الکامل فی التاریخ. بیروت، دارصادر ـ دار بیروت.
[5]. ابن­جوزی، ابوالفرج (1412). المنتظم. تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی ­عبد­القادر عطا، بیروت، دارالکتب ­العلمیه.
[6]. ---------- (1422). ‏زاد المسیر فی ­علم­ التفسیر. تحقیق: عبدالرزاق ­المهدی، بیروت، دارالکتاب العربی.
[7]. ابن­حجر، احمد (؟). فتح الباری بشرح صحیح البخاری. بیروت، دارالمعرفه.
[8]. ابن­حنبل، احمد (؟). مسند احمد. بیروت، دار صادر.
[9]. ابن­خلدون، عبدالرحمن (1408). تاریخ ­ابن­‌خلدون. تحقیق: خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر.
[10]. ابن­خلکان، احمد بن ابراهیم (؟). وفیات الاعیان. تحقیق: احسان عباس، بیروت، دارالثقافه.
[11]. ابن­داود حلی، حسن بن علی (1392). رجال ابن­داود. نجف، مطبعه الحیدریه.
[12]. ابن­سعد، محمد (؟). الطبقات الکبری. بیروت، دار صادر.
[13]. ابن­عماد حنبلی، عبدالحی (1406). شذرات­ الذهب. تحقیق: الأرنؤوط، دمشق­ ـ ­بیروت، دارابن­کثیر.
[14]. ابن­قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم (1992). المعارف.  قاهره، الهیئه المصریه.
[15]. ابن­قولویه، جعفر بن ­محمد (1356). کامل ­الزیارات‏. نجف­ الاشرف، دارالمرتضویه.
[16]. ابن­کثیر، اسماعیل ­بن ­عمر (1407). البدایه ­و ­النهایه. بیروت، دارالفکر.
[17]. ---------- (1419). تفسیر القرآن ­العظیم. بیروت، دارالکتب ­العلمیه.
[18]. ابوعزیز، سعد یوسف­ محمود (؟). الإسرائیلیات ­و ­الموضوعات ­فی­ کتب – التفاسیر. قاهره، مکتبه التوفیقیة.
[19]. اردبیلی، محمد بن علی (؟). جامع الرواة. (بی­جا)، (بی­نا).
[20]. انجیل برنابا(1379). ترجمه: حیدرقلی­خان قزلباس (سردار کابلی)، تهران، المعی.
[21]. اندلسی، ابوحیان محمد بن ­یوسف ‏(1420). البحر المحیط. بیروت، دارالفکر.
[22]. ایمانی، محمدرسول (1389). «مروری بر دو دیدگاه در مورد ذبیح ابراهیم در سنت اسلامی». معرفت ادیان، سال اول، شمارۀ دوم، صص5ـ21.
[23]. بحرانی، سید هاشم ­بن­ سلیمان (1374). البرهان ­فی ­تفسیر ­القرآن. قم، مؤسسه البعثه.
[24]. بخاری، محمد بن اسماعیل (1406). التاریخ الصغیر. تصحیح: محمود ابراهیم زاید، بیروت، دارالمعرفه.
[25]. بروجردی، علی (1410). طرائف المقال. تحقیق: مهدی رجائی، قم، کتابخانۀ مرعشی نجفی.
[26]. بزار، ابوبکر احمد بن عمرو (؟). مسند البزار. تحقیق: علی بن نایف الشهود، (بی­جا)، (بی­نا).
[27]. بیومی ­مهران، محمد و سید محمد راستگو (1383). بررسی ­تاریخی ­قصص ­قرآن. تهران، علمی ­و ­فرهنگی.
[28]. بیهقی، احمد بن حسین (1410). شعب الایمان. تصحیح: محمدسعید زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[29]. ترجمۀ فارسی تورات بر اساس کتاب مقدس Unwin Brothers(1398). ترجمۀ سید ابوالفضل ساقی، (بی­جا)، نشر سایت جامع پژوهش­های ادیان.
[30]. جدید­الإسلام، علی­قلی (پدر آنتونیو دو ژزو پرتغالی)(1382). ترجمه، شرح و نقد سفر پیدایش تورات (سیف المؤمنین فی قتال المشرکین). تحقیق: رسول جعفریان، قم، انصاریان.
[31]. جزائری، نعمت­الله(1404) النور ­المبین ­فی ­قصص ­الأنبیاء ­و ­المرسلین. قم، مکتبه آیه الله ‌المرعشی ­النجفی.
[32]. جواهری، محمد (1424). المفید من معجم رجال الحدیث. قم، محلاتی.
[33]. حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (؟). المستدرک علی الصحیحین. تحقیق: یوسف مرعشلی، (بی­جا)، (بی­نا).
[34]. حرانی، حسن ­بن ­علی ­بن ­شعبه (1404). تحف العقول. تحقیق: علی­اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین.
[35]. حسینی­زبیدی، محمدمرتضی‏ (1414). تاج ­العروس ­من ­جواهر­ القاموس. بیروت، دارالفکر.
[36]. حفنی، عبدالمنعم (2004). موسوعه القرآن العظیم. قاهره، مکتبه مدبولی.
[37]. حلّی، حسن ­بن ­یوسف (1417). خلاصه ­الأقوال. تحقیق: جواد قیومی، نشر الفقاهه.
[38]. حمیری، عبدالله ­بن ­جعفر (1413). قرب ­الإسناد، قم: مؤسسه ­آل­البیت.
[39].خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417). تاریخ بغداد. تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[40]. خویی، سید ابوالقاسم (1413). معجم­‏ رجال ­‏الحدیث. (بی­جا)، (بی­نا).
[41]. ذهبی، شمس­الدین ­محمد بن ­احمد (؟). التفسیر و ­المفسرون. بیروت، دار احیاء التراث ­العربی.
[42]. ---------- (1382). میزان الاعتدال. تصحیح: علی محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفه.
[43]. ---------- (1410). تاریخ ­الإسلام. بیروت، دارالکتاب العربی.
[44]. رازی، ابن­ابی­حاتم (1371). الجرح و التعدیل. بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[45]. رئیسیان، غلامرضا و سمانه ابریشمی (1393). «نقد مقالۀ مقایسۀ نگرش شیعه به داستان قربانی ابراهیم با یهودیت، مسیحیت و احادیث اهل­سنت از منظر فایرستون». علوم حدیث، سال نوزدهم، شمارۀ دوم، صص133ـ171.
[46]. زحیلی، وهبه ­بن ­مصطفی (1418). التفسیر المنیر. بیروت، دار الفکر المعاصر.
[47]. زیعلی، جمال­الدین (1414). تخریج الاحادیث و الآثار. تصحیح: عبدالله بن عبدالرحمن السعد، ریاض، دار ابن­خزیمه.
[48]. سیوطی، جلال­الدین و جلال­الدین محلی (1416). تفسیر الجلالین. بیروت، مؤسسه النور.
[49]. شبّر، سیدعبدالله (1412). تفسیر ­القرآن ­الکریم. بیروت، دارالبلاغه.
[50]. شوکانی، محمد بن ­علی (1414). فتح ­القدیر. دمشق ـ بیروت، دار ابن­کثیر و دار­الکلم ­الطیب.
[51]. شهید اول، محمد (1410). المزار. تحقیق: مدرسۀ ­امام ­مهدی، قم، مدرسۀ امام مهدی(عج).
[52]. صادقی­ تهرانی، محمد (1365). الفرقان ­فی ­تفسیر القرآن ­بالقرآن. قم، فرهنگ اسلامی.
[53].صدوق، محمد بن ­علی­بن­بابویه(1379). معانی الاخبار، تصحیح: علی­اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین.
[54]. ---------- (1385). من لا یحضره الفقیه. تحقیق و ترجمه: محمدجواد غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
[55]. ---------- (1386). علل الشرایع. نجف، حیدریه.
[56]. ---------- (1403). الخصال. تحقیق: علی­اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین.
[57]. ---------- (1404). عیون اخبار الرضا (علیه السلام). تصحیح: حسین اعلمی، بیروت، اعلمی.
[58]. ----------  (1413). من لا یحضره الفقیه. تحقیق: علی­اکبر غفاری، قم، اسلامی.
[59]. طباطبایی، سید محمدحسین (1417). المیزان­ فی ­تفسیر ­القرآن‏. قم، دفتر انتشارات ­اسلامی.
[60]. طبرانی، سلیمان بن احمد (؟). المعجم الکبیر. تصحیح: حمدی عبدالحمید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[61]. طبرسی، فضل ­بن ­حسن ‏(1415). مجمع البیان لعلوم القرآن. بیروت، اعلمی.
[62]. طبری، أبوجعفر محمد بن ­جریر(1387). تاریخ ‏­الطبری. بیروت، دارالتراث.
[63]. ---------- (1415). جامع البیان. تحقیق: صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر.
[64]. طبری ­آملی، محمد بن ­جریر ­(1413). دلائل ­الإمامه. قم، بعثت.
[65]. طوسی، محمد بن­ حسن (1409). التبیان. تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[66]. ----------  (1414). الأمالی. تحقیق: مؤسسه البعثه، قم، دارالثقافه.
[67]. ---------- (1415). رجال الطوسی. تحقیق: جواد قیومی ­اصفهانی، قم، مؤسسه النشر الإسلامی.
[68]. ---------- (1417). الفهرست. تحقیق: جواد قیومی، مؤسسة نشر الفقاهه.
[69]. عبدالکریم‏، خطیب (؟). التفسیر القرآنی ­للقرآن. (بی­جا)، (بی­نا).
[70]. علم­الهدی، علی­بن­حسین (1998). أمالی المرتضی. قاهره، دارالفکر العربی.
[71]. عیاشی، محمد بن­ مسعود (1380). تفسیر العیاشی. تهران، المطبعه العلمیه.
[72]. عینی، محمود بن احمد (؟). عمده القاری. بیروت، دار احیاء ­التراث ­العربی.
[73]. فخررازی، ­محمد(1420). مفاتیح ­الغیب. بیروت، دار احیاء ­التراث ­العربی.
[74]. فیض ­کاشانی‏، ملامحسن (1406). الوافی. اصفهان، کتابخانۀ امیر­المؤمنین.
[75]. قرشی، ­سید علی­اکبر (1354). قاموس قرآن. تهران، دارالکتب الاسلامیه.
[76]. قرطبی، محمد ­بن ­احمد (1364). الجامع­ لأحکام ­القرآن. تهران، ناصرخسرو.
[77]. قمی، علی ­بن ­ابراهیم (1404). تفسیر القمی. تحقیق: طیب ­موسوی­ جزائری، قم، دارالکتاب.
[78].کلینی، محمدبن­­یعقوب (1367). الکافی. تصحیح: علی­اکبر غفاری، تهران، اسلامیه.
[79]. مازندرانی، محمدبن­اسماعیل (1416). منتهی الاقوال فی احوال الرجال. تصحیح: آل­­البیت، قم، آل­­البیت.
[80]. مازندرانی، محمدهادی­بن­­محمد­صالح (1430). شرح ­فروع ­الکافی. قم، دارالحدیث.
[81]. مامقانی، عبدالله (1345). نهایه المقال. نجف، مرتضویه.
[82]. مجلسی، محمدباقر (1403). بحار الأنوار. بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[83]. مراغی، احمد بن ­مصطفی (؟). تفسیر المراغی. بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[84]. مزی، یوسف (1413). تهذیب الکمال. تصحیح: بشار عواد معروف، بیروت، الرسالة.
[85]. مسعودی، علی­بن­حسین (1409). مروج ­الذهب. تحقیق: اسعد داغر، قم، دارالهجرة.
[86].مصطفوی، حسن (1417). التحقیق فی کلمات القرآن. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[87]. معرفت‏، محمدهادی (1418). التفسیر و المفسرون ­فی ­ثوبه ­القشیب. مشهد، الجامعه الرضویه  للعلوم­ الاسلامیه.
[88]. ---------- (1423). شبهات و ردود حول القرآن. قم، التمهید.
[89]. مغنیه، محمدجواد (1424). الکاشف (تفسیر الکاشف). تهران، دارالکتب ­الإسلامیة.
[90]. مقدسی، مطهربن­­طاهر(؟). البدء ­و ­التاریخ. (بی­جا)، مکتبه الثقافه الدینیة.
[91]. مقری، احمد و دیگران (1394). «مسئله­شناسی روایت ذبح فرزند ابراهیم در ادیان ابراهیمی». معرفت ادیان، سال ششم، شمارۀ سوم، صص49ـ68.
[92]. ملک­لو، صدیقه و دیگران (1397). «تحلیل انتقادی دیدگاه برخی خاورشناسان دربارۀ تفاوت چهرۀ ابراهیم و اسماعیل در سور مکی و مدنی». مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، سال دوم، شمارۀ اول، صص97ـ118.
[93]. مودب، سیدرضا و کامران اویسی (1394). «بررسی منتقله بودن روایت ذبیح بودن اسحاق در تفسیر مجمع البیان». پژوهش­نامۀ قرآن و حدیث، شمارۀ 16، صص1ـ23.
[94]. میرزایی، پوران (1389). «بازکاوی ­انتساب­ تفسیر ­القمی ­در خلال ­مقایسۀ­ ­مقدمه ­با ­متن­ کتاب». علوم ­حدیث، سال پانزدهم، شمارۀ اول، پیاپی 55، صص153ـ163.
[95]. نجاشی، احمدبن­­علی(1416). رجال ­النجاشی. قم: مؤسسه النشرالإسلامی.
[96]. نمازی شاهرودی، علی (1405). مستدرکات علم رجال الحدیث. تهران، ابن­المؤلف، چاپخانۀ شفق.
[97]. وحید بهبهانی، محمدباقر (؟). تعلیقه علی منهج المقال، (بی­جا)، (بی­نا).
[98]. هیثمی، نورالدین (1408). مجمع الزوائد. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[99]. یعقوبی، احمد ­بن ­أبی­یعقوب (؟). تاریخ ­الیعقوبی. بیروت، دار صادر.
[100]. Afsar, Ayaz (2007), “A Comparative Study of the Intended Sacrifice of Isaac/Ishmael in the Bible and the Qur'ān,” Islamic Studies, Winter, 46(4): pp. 483-498. (Available at: https://www.jstor.org/stable/20839091)
[101]. Fireston, Reuven (1998). “Merit, mimesis, and martyrdom: aspects of Shiite meta_historical exegesis on Abraham's sacrifice in light of Jewish, Christian, and Sunni muslim tradition”, Journal of the American Academy of Religi, Volume 66, Issue 1, P93-116.
[102]. Ghauri, Abdus Sattar & Ghauri, Ihsanur Rahman (2007), The Only Son offered for Sacrifice Isaac or Ishmael [Second (Revised) Edition (Hardbound)], Lahore: Al-Mawrid.
[103]. Marlowe, Michael, (2006), The Only Begotten Son, Bible-researcher.com (Retrieved on 13.12.2021).
[104]. Moody, Dale (1953), “God's Only Son: The Translation of John 3:16 in the Revised Standard Version,” Journal of Biblical Literature Dec. 72(4), pp. 213-219.
[105]. https://en.wikipedia.org/wiki/Monogen%C4%93s, (Retrieved on 13.12.2021).