بررسی چگونگی بهره‌گیری تفسیر مجمع‌البیان از تضمین نحوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عرب دانشگاه شهید بهشتی

2 استاد گروه زبان و ادبیات عرب، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

گاهی یک لفظ در لفظ دیگری درآمیخته می­گردد و دو معنا را با خود همراه می­سازد که نحویان و مفسرین به آن تضمین نحوی گفته­اند. این پدیدۀ نحوی به لحاظ نقشی که در ترجمه و تفسیر قرآن دارد، همواره در ذیل تفسیر آیات شریفه، مورد توجه مفسران و پژوهشگران قرآنی قرارگرفته است. در این مقاله پدیدۀ تضمین نحوی بنابر جایگاه، کارکرد و نقش آن در تفسیر مجمع‌البیان در سه نوع فعلی، اسمی و حرفی مورد بررسی قرارگرفته است. رهاورد این پژوهش، معطوف به این حقیقت است که طبرسی همچون نحویان، تضمین را پذیرفته و از آن به عنوان تعلیل نحوی در لازم و متعدی بودن افعال و همین­طور بالعکس، نوع اعراب توابع مشتقات و مبنی بودن اسماء فعل و ادات شرط در تفسیر خود استفاده کرده است؛ ولی اصطلاح تضمین نحوی را اصلاً به کار نمی­گیرد، بلکه از اصطلاحات جایگزین یعنی «أی، معنا»، برای این پدیدۀ نحوی استعمال کرده است. ناگفته نماند که این مفسر بزرگ تنها به تضمین نحوی برخی آیات اشاره ‌کرده و برخی از مصادیق تضمین نحوی در تفسیر از دید تفسیری او پنهان مانده است که این خود خطای تفسیری را به همراه دارد.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم.
[2]. الأنباری، عبدالرحمن بن عبیدالله (1997). اسرار العربیة. دراسة و تحقیق: محمد حسین شمس­الدین، الطبعة الأولی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[3]. ابن­عقیل، بهاء الدین عبدالله (2010). شرح ابن­عقیل علی الفیة الإمام أبی عبدالله محمد جمال­الدین بن مالک. بیروت، دارالفکر.
[4]. ابن­منظور، محمد بن مکرم (1994).  لسان­العرب. بیروت، دارالصادر.
[5]. أبی‌حیان، محمد بن یوسف (2010).البحر المحیط فی التفسیر. الطبعۀ الأولی، بیروت، دارالفکر.
[6]. ابن­عصفور، محمد بن علی (1998). شرح جمل­الزجاجی. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[7]. ابن­هشام الأنصاری، جمال­الدین (1991). مغنی­اللبیب عن کتب الأعاریب. تحقیق: محمد محیی­الدین عبدالحمید، بیروت، مکتبۀ العصریۀ.
[8]. الآلوسی، شهاب (؟). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت، احیاء التراث العربی.
[9]. الراغب الإصفهانی، حسین بن محمد (2009).مفردات ألفاظ القرآن. محقق: صفوان عدنان داوودی، دمشق، دارالقلم.
[10]. جلالیان، حبیب الله (1374). تاریخ تفسیر قرآن. تهران، اسوه.
 [11]. الجوهری، اسماعیل بن حماد (1956). الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة. تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، الطبعة الأولی، بیروت، دارالعلم للملائین.
[12]. حنفی، اسماعیل بن محمد (2001). حاشیة القونوی علی تفسیر الامام البیضاوی. الطبعة الأولی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
[13]. خلیفه شوشتری، محمد ابراهیم (1381). مقالۀ «ظاهرة التضمین».مجلة العلوم الإنسانیة، تهران، السنة السابعة، العدد التاسع، صص17-1.
[14]. الدرویش، محی‌الدین (1999). إعراب القرآن‌الکریم و بیانه. الطبعة السابعة، بیروت، دارابن­کثیر.
[15]. الرازی، فخرالدین (1981). تفسیر الفخر الرازی. دارالفکر.
[16]. الزرکشی، محمد بن عبدالله (1957).البرهان فی علوم القرآن. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، القاهرة، دارالتراث.
[17]. الزمخشری، أبی‌القاسم جارالله (1988). تفسیرالکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. بیروت، دارالمعرفة.
[18]. الزوبعی، طالب محمداسماعیل (1996). من أسالیب التعبیر القرآنی. الطبعة الأولی، بیروت، اصدارات الجوهرة.
  [19]. السیوطی، جلال‌الدین (1992). همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع. تحقیق و شرح: عبدالسلام محمدهارون، عبدالعال سالم مکرم، بیروت، مؤسسة الرسالة.
[20]. الشنقیطی، محمد أمین (1393). أضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن. دارالعلم الفوائد.
[21]. الطبرسی، فضل‌بن‌الحسن (2006). مجمع البیان. بیروت، دارالمرتضی درویش و مصطفی المصری؛ الطبعة الأولی، بیروت، مؤسسة الرسالة.
[22]. الطریحی، فخرالدین (2007). تحقیق احمد الحسینی، مؤسسة التاریخ العربی.