تأثیر ابن‌قولویه بر انتقال حدیث قم به بغداد (با تکیه بر الرجال نجاشی و الفهرست طوسی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه الهیات، دانشگاه رازی

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه (س)

چکیده

ابن­قولویه از محدثان قمی در سدۀ چهارم بوده که سال­های پایانی عمر خود را در بغداد سپری کرده است و محدثان و عالمان بزرگی همچون غضائری و شیخ مفید از او بهره برده­اند؛ اما اکنون از آثار و آراء وی نشان کمی در دست است. میزان تأثیرگذاری ابن‌قولویه بر حدیث بغداد را می­­توان در دو کتاب رجالی فهرست­نگاری شیعه، الرجال نجاشی و الفهرست طوسی نشان داد. پنجاه و دو راوی صاحب کتاب در این دو منبع، به واسطۀ ابن­قولویه معرفی و طریق داده شده­اند که چهل راوی را تنها ابن­قولویه در الرجال نجاشی نقل کرده است. برخی از آن­ها مانند احادیث سعد بن عبدالله اشعری، الرجال کشی و کتاب­های فقهی ابن­ابی­عقیل مهمترین متون منتقل شده توسط ابن‌قولویه به منابع حدیثی بغداد در سدۀ چهارم بوده است. به­رغم بهرۀ فراوان نجاشی، شیخ طوسی از طرق و اسناد ابن­قولویه یاد نکرده و حتی در موارد مشابه، طرق ضعیفی مانند طرق ابن­بُطَّه را جایگزین وی کرده است. توجه به سفرهای ابن­قولویه نشان می‌دهد، او بیش از همه، کتاب­های محدثان قم و ری، و سپس دیگر حوزه­های حدیثی ایران مانند خراسان و سمرقند را به بغداد آورده است. همچنین، سفر ابن­قولویه به مصر و دیگر شهرهای عراق، سبب بازگرداندن اسناد و دفاتر کهن محدثان کوفی به بغداد شده است. آراء خاص و مشخص ابن­قولویه در پس آراء شاگردان بزرگ و نسل­های بعدی مانند شیخ مفید و شیخ طوسی، حل و محو شده است؛ اما تأثیر او در انتقال حدیث قم به بغداد قابل اغماض و چشم­پوشی نیست.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن­شاذان، محمد بن احمد قمی (1407). مئه منقبه. محقق: محمد باقر موحد ابطحی، قم، مدرسه الإمام المهدی (ع) بالحوزه العلمیه.
[2]. ابن‌شهر آشوب، ابوعبدالله محمد بن علی (؟). معالم العلماء. چاپ دوم، نجف، مطبعه الحیدریه.
[3]. ابن­طاووس، علی بن موسی (1414). اقبال الاعمال. محقق: جواد قیومی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
[4]. ابن­غضائری، احمد بن حسین (1364). الرجال. محقق: محمدرضا حسینی، قم، دار الحدیث.
[5]. ابن­قولویه، ابوالقاسم جعفر بن محمد (1417). کامل الزیارات. محقق: جواد قیومی، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی.
[6]. ابن­‌ندیم، محمد بن اسحاق (1350). الفهرست. محقق: رضا تجدد، تهران، (؟).
[7]. جمعی از پژوهشگران زیر نظر محمدتقی سبحانی (1396). جستارهایی در مدرسۀ کلامی کوفه. قم، دارالحدیث.
[8]. خطیب بغدادی، احمد بن علی (1997). تاریخ بغداد. محقق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[9]. سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمد (1408). الانساب. محقق: عبدالله عمر بارودی، بیروت، دارالجنان.
[10]. شفیعی، سعید (1389ش). مکتب حدیثی شیعه در کوفه (تا پایان قرن سوم هجری). قم، دارالحدیث.
[11]. شهید ثانی، زین الدین بن علی (1408). الرعایه فی علم الدرایه. محقق: عبدالحسین محمد علی بقال، قم، کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی.
[12]. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1415). الرجال. محقق: جواد قیومی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
[13]. ــــــــــــــــ (1422). الفهرست. محقق: جواد قیومی، چاپ دوم، قم، نشرالفقاهه.
[14]. ــــــــــــــــ (1363). الاستبصار فیما اختلف من الاخبار. محقق: سید حسن خرسان، مصحح: محمد آخوندی، چاپ چهارم، قم، دارالکتب الاسلامیه.
[15]. ــــــــــــــــ (1365). تهذیب الاحکام. محقق: حسن خرسان، مصحح: محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
[16]. غلامعلی، مهدی (1392ش). تاریخ حدیث شیعه در ماوراءالنهر و بلخ. قم، دارالحدیث.
[17]. فرجامی، اعظم (1394). زیدیه و حدیث امامیه. قم، دارالحدیث.
[18]. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی (1369). کنزالفوائد. قم، مکتبه المصطفوی.
[19]. کشی، محمد بن عمرو بن عبدالعزیز (1404). الرجال. محقق: مهدی رجائی، قم، مؤسسۀ آل البیت (ع).
[20]. محدث نوری، حسین بن محمدتقی (1415). خاتمه المستدرک. قم، مؤسسۀ آل البیت (ع).
[21]. نجاشی، احمد بن علی (1424). الرجال. محقق: موسی شبیری زنجانی، چاپ هفتم، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
[22]. نویسندۀ مجهول ز 372ق (1362). حدود العالم من المشرق الی المغرب. محقق: منوچهر ستوده، تهران، کتابخانۀ طهوری.
[23]. نیومن، اندور جی (1386ش). دورۀ شکل­گیری تشیع دوازده امامی؛ گفتمان حدیثی میان قم و بغداد. ترجمه و نقد: مؤسسۀ شیعه شناسی، قم، شیعه شناسی.