شعارهای عاشورایی از منظر دانش های حدیثی؛ گونه ها و خاستگاه ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران جنوب؛

چکیده

به پیام­های نمادین و برگرفته از بیانات امام­حسین (ع) یا فرهنگ غنی مستفاد از قیام حسینی، «شعارهای عاشورایی» اطلاق می­شود. این شعارها در آثار تاریخی، مقاتل و سیرۀ امامان(ع) ملاحظه می­شود؛ اما تاکنون خاستگاه­ها و گونه­های آن با ابزار علمی مورد مداقه قرار نگرفته ‌است. به جهت درهم­­آمیختگی شعارهای مستند و غیرقابل‌ استناد در نقل­های مربوط به واقعۀ عاشورا، شناخت گونه­های این شعارها و سنجش آن­ها به منظور بهره­وری بیشتر فردی و اجتماعی، ضروری­است؛ چه، با مطالعه در زمینۀ پیدایش و تطور شعارهای عاشورایی درمی‌یابیم که پاره­ای از این شعارها دارای منشأ سیاسی، عرفانی یا اخلاقی­است. «شعارهای عاشورایی» در میان منابع دینی، بیشترین تقارب را با حدیث و بیشترین قابلیت سنجش را با معیارهای ثابت شده در علوم حدیث دارا هستند؛ لذا با کاربست اصول این علوم، می­توان به صحت و میزان اصالت آن­ها دست­یافت. این شعارها با اعمال آموزه­های دانش­های حدیثی بدین­گونه­ قابل طبقه­بندی­اند: 1. شعارهایی که در آن، نقل، صحیحاً به لفظ و معنا صورت‌ گرفته و انتساب آن­ها به امام­حسین(ع) به مثابۀ خبر صحیح است؛ 2. شعارهایی که در آن، به دلیل وجود متابعات و شواهد، نقل به معنا رخ داده ­است، ولی ماهیت روایی دارد؛ 3. شعارهایی که نقل به معنا نشده­است، ولی مضمون آن­ها با روایات صحیح الصدور تأیید ­می­شود؛
 4. شعارهایی که ساختگی­است و به واسطۀ اطلاق یا عمومیت الفاظ و برخی برداشت­های غلط از آن نمی­توان پذیرفت که از ناحیۀ معصوم(ع) صادر شده باشد.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن­اعثم کوفی، ابومحمد احمد (؟). کتاب­الفتوح. تحقیق: علی شیری، جلد 1، بیروت، دارالأضواء.
[2]. ابن­فارس، احمد (1404). معجم مقاییس­اللغه. جلد 3، قم، مکتب­الإعلام­الإسلامی، مرکز النشر.
[3]. ابن­منظور، محمدبن­مکرم (1413). لسان­العرب. چاپ: سوم، بیروت، دار احیاء­التراث­العربی.
[4]. ابومخنف، لوط­بن­یحیی (؟). مقتل ابی­مخنف (المشهور). طهران، انتشارات اعلمی.
[5]. اصفهانی، ابوالفرج علی­بن­حسین (؟). مقاتل­الطالبیین. قم، انتشارات شریف رضی.
[6]. امام خمینی، سیدروح­الله مصطفوی (1389). صحیفۀ امام. چاپ: پنجم، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
[7]. امینی گلستانی، محمد (1384). از مباهله تا عاشورا. قم، انتشارات سپهر آذین.
[8]. انصاریان، حسین (1368). فروغی از تربیت اسلامی. تهران، انتشارات مفید.
[9]. بابیل، نصوح (1987). صحافه و سیاسه، سوریه فی­القرن­العشرین. لندن، ریاض­الرّیس للکتب و النشر.
[10]. پاکتچی، احمد (1394). فقه­الحدیث: مباحث نقل به معنا. تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
[11]. تهرانی، آقامجتبی (1395). تهران، مؤسسۀ پژوهشی مصابیح­الهدی.
[12]. جعفریان، رسول (1386). تأملی در نهضت عاشورا. چاپ: هشتم، قم، نشر مورخ.
[13]. جندی، احمد (1981). ذکری سعد الله جابری، سوریه، طلاس.
[14]. حرانی، ابن­شعبه (1404). تحف­العقول عن آل­الرسول. قم، انتشارات جامعۀ مدرسین.
[15]. حسینی، سیدعبدالله (1386). معرفی و نقد منابع عاشورا. قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
[16]. حلی، ابن­داود (1383). رجال ابن­داود. تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
[17]. حلی، علامه حلی (1411). رجال­العلامه­الحلی. قم، دارالذخائر.
[18]. خوارزمی، موفق­بن­احمد (1423). مقتل­الحسین(ع). چاپ: دوم، قم، انتشارات انوارالهدی.
[19]. دربندی حائری، فاضل‌ دربندی‌، ملا‌ آقابن­عابد (1284). اکسیر‌العبادات فی اسرارالشهادات. تحقیق: شیخ محمد جمعه بادی و عباس ملا عطیه­الجمری‌، (؟)‌، کارخانۀ کربلایی عبدالحسین.
[20]. دهخدا، علی­اکبر (1341). لغت نامۀ دهخدا. تهران، سیروس.
[21]. دینوری، احمدبن­داود (1386). الاخبارالطوال. قم، منشورات الرضی.
[22]. راسم نفیس، احمد (1383). علی خطی­الحسین(ع). قم، مرکزالغدیر للدراسات­الاسلامیه.
[23]. رضوی اردکانی، ابوفاضل (1378). ماهیت قیام مختاربن­ابی­عبید ثقفی. قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
[24]. سحاب تفرشی، ابوالقاسم (1374). زندگانی حضرت خامس آل عبا ابی عبدالله الحسین(ع).  تهران، نشر سحاب کتاب.
[25]. سیدبن­طاوس حسینی حلی‏، سیدعلی (1348). اللهوف علی قتلی­الطفوف‏. تهران، انتشارات جهان.
[26]. شرباصی، ابوحازم احمد (1379). یسألونک فی الدین و الحیاه. ترجمه: کمال روحانی پیرانشهر، تهران، نشر محمدی.
[27]. صبحی صالح (1428). علوم­الحدیث و مصطلحه: عرض و دراسه. قم، انتشارات ذوی­القربی.
[28]. صبری، محمد (1399). الشوقیات­المجهوله: آثار شوقی التی لم یسبق کشفها و نشرها. طبعه ثانیه منقحه، بیروت، دارالمیسیره.
[29]. صدوق، محمدبن­علی‏ (1362). الخصال. قم، انتشارات جامعۀ مدرسین.
[30]. ـــــــــــــــ (1403). معانی­الاخبار. قم، نشر جامعۀ مدرسین.
[31]. ضیایی، عبدالحمید (1384). جامعه شناسی تحریفات عاشورا. تهران، انتشارات ققنوس.
[32]. طبری، محمدبن­جریر (1387). تاریخ­الامم و الملوک. چاپ: دوم، بیروت، نشر دارالتراث.
[33]. طعمه، سلمان هادی (1393). تراث کربلاء. تهران، نشر مشعر.
[34]. عاملی، سید عبدالحسین (1378). مقدمه­المجالس­الفاخره فی مآتم­العتره­الطاهره. کربلا، مکتبه السید الشهدا الحسین(ع) العامه.
[35]. عزیزی، عباس (1376). پیام عاشورا. قم، انتشارات نبوغ.
[36]. فراهیدی، خلیل­بن­احمد (1409). العین. قم، نشر هجرت.
[37]. کلینی، محمدبن­احمدبن­یعقوب (1362). اصول کافی. چاپ: دوم، تهران، انتشارات اسلامیه.
[38]. مازندرانی، شیخ محمدمهدی (1363). معالی السبطین. قم، منشورات الشریف­الرضی.
[39]. مامقانی، عبداللّه (1421). مقباس­الهدایه فی علم­ الدرایه‌. تحقیق: محمدرضا مامقانی، لبنان، دار احیاء­التراث­العربی.
[40]. مجلسی، مولی محمدباقر ‏(1404). بحارالانوارالجامعه لدرر اخبار الائمه­الاطهار(ع). تهران، انتشارات اسلامیه.
[41]. مجیدی، عنایت­الله (1374). پ‍‍ژوهشی دربارﮤ یک شعار معروف «ان الحیوه عقیده و جهاد». تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ص).
[42]. محدثی، جواد (1376). فرهنگ عاشورا. قم، نشر معروف.
[43]. محلاتی، ذبیح­الله (؟). ریاحین­الشریعه. تهران، دارالکتب­الاسلامیه.
[44]. مطهری، مرتضی، (1385). انسان کامل. چاپ: سی‌ام، تهران، انتشارات صدرا.
[45]. ـــــــ (1376). مجموعۀ آثار استاد شهید مطهری. جلد 17، چاپ: هفتم، تهران، انتشارات صدرا.
[46].  ـــــــ (1373). حماسۀ حسینی. چاپ بیست و یکم، تهران، انتشارات صدرا.
[47]. مفید، محمدبن­محمدبن­نعمان (؟). الارشاد. قم، نشر مؤسسه آل­البیت (ع) لاحیاء­التراث.
[48]. موسوی زنجانی، ابراهیم (1395). وسیله­الدارین فی انصارالحسین. بیروت، مؤسسه­الاعلمی.
[49]. میرزای قمی، ابوالقاسم­بن­محمدحسن (1378). قوانین­الاصول. تهران، مکتبه­العلمیه­الاسلامیه.
[50]. نجاشی، احمدبن­علی (1407). رجال­النجاشی. قم، انتشارات جامعۀ مدرسین.
[51]. نوری، حسین­بن­محمدتقی (1388). لؤلؤ و مرجان. تهران، نشر آفاق.
[52]. وحید بهبهانی، محمدباقر (1424). مصابیح­الظلام فی شرح مفاتیح­الشرایع. قم، مؤسسه­العلامه المجدد الوحید البهبهانی.
[53]. امین مقدسی، ابوالحسن (1380). «مدح اهل­بیت(ع) در دیوان بوصیری». تهران، فصلنامۀ علمی پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال چهل و ششم، شمارۀ 2 و 3.
[54]. رحمانی، محمد (1382). «بعد سیاسی و احیای عاشورا از منظر فقه». فصلنامۀ علمی پژوهشی حکومت اسلامی، شمارۀ 27، سال هشتم، شمارۀ اول.
[55]. رفعت، محسن (1396). «روایات عاشورایی مقتل شیخ صدوق در میزان نقد».  فصلنامۀ علمی پژوهشی شیعه­پژوهی، سال سوم، شمارۀ دهم.
[56]. رنجبر، محسن (1386). «سیری در مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر».  فصلنامۀ علمی تخصصی تاریخ در آینۀ پژوهش، سال چهارم، شمارۀ دوم.
[57]. صحتی سردرودی، محمد، (1390). « سهم شیخ‌ عباس قمی در شناسایی تحریفات عاشورا». فصلنامۀ میثاق امین، سال ششم، شمارۀ 18 و 19.
[58]. ــــــــــــــــ (1381). «بازخوانی چند حدیث مشهور دربارۀ عاشورا».  فصلنامۀ علوم حدیث، قم، شمارۀ 26، سال هفتم، شمارۀ چهارم.
[59]. محمدی، رمضان (1397). «نقش اسرارالشهاده در تطور رجزهای عاشورا».  فصلنامۀ علمی پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال نهم، شمارۀ سی و یکم.
[60]. موگهی، عبدالرحیم (1387). «نهضت حسینی و رسالت مبلغان دینی».  فصلنامۀ پیام، قم، شمارۀ 92، صص 17-32.
[61]. رفعت، محسن، (1394). «نقد و بررسی روایات عاشورایی مقاتل امام­حسین(ع) از آغاز تا قرن چهاردهم». رسالۀ دکترای تخصصی، دانشگاه قم، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی.
[62]. ملاکاظمی، علی (1393). «بررسی آسیب­شناسی اخبار و روایات عاشورا (تا پایان قرن هفتم هجری)». رسالۀ دکترای تخصصی، دانشگاه معارف اسلامی قم.