مراعات ‌نظیر در سورۀ انعام و نقش آن در انسجام سوره

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی؛

چکیده

ویژگی اصلیِ متن انسجام است و از پیوندهایی که اجزاء یک متن را به هم مرتبط می‌سازد، انسجام واژگانی شامل «تکرار» و «هم‌آیی» است که مبتنی بر رابطۀ معنایی واژگان با یکدیگر است. «مراعات­نظیر»، مصداق «هم‌آیی» است و در آن واژه­هایی در سخن به­کاربرده می­شوند که همه، داخل در یک مجموعه و زمینۀ معنایی قرار دارند. در «تضاد» نیز «هم‌آیی» وجود دارد؛ زیرا در آن تداعی معانی صورت می­گیرد. این مقاله به شیوۀ تحلیل ادبی، تناسب­های معنایی واژگان را در سورۀ انعام دنبال می­کند. انعام که پیام اصلی آیات آن، مبارزه با شرک و دعوت به توحید است؛ از آفرینش، گسترده سخن می‌گوید و تصاویر طبیعت در آن نمودی بارز دارد. همچنین دربارۀ انسان و  اعضای بدن، کارکردها و فعالیت­های جسمانی و زندگی اجتماعی او، مجموعه­های گوناگون واژگانی یافت­می­شود. افعال و صفات الهی نیز سهم قابل ­توجهی را به­خود اختصاص­داده­اند. با بررسی سورۀ انعام به­خوبی روشن می­شود که نمونه­های «مراعات­نظیر» در آن فراوان است و با «تضاد» در هم تنیده­اند و تصویرهایی می‌سازند که هماهنگ و همسو با اهداف و محور سوره است و همبستگی موضوعی آن را اثبات می‌کند.
 

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن­ابی­الاصبع مصری (1995). تحریرالتحبیر فی صناعه ­الشعر و النثر و بیان اعجاز القرآن. تحقیق: حفنی محمد شرف، قاهره، المجلس الاعلی للشؤن­الاسلامیه.
[2]. ابن­اثیر، ضیاءالدین (1995). المثل­السائر فی ادب ­الکاتب و الشاعر. بیروت، المکتبه­ العصریه.
[3]. ابن­درید، محمدبن­حسن (1988).‏ جمهره­اللغه. بیروت، دارالعلم للملایین‏.
[4]. ابن­منظور (1363). لسان ­العرب. قم، نشر ادب حوزه.
[5]. ابن‏جوزی، عبدالرحمن­بن­علی (1422). زاد المسیر فی علم ­التفسیر. بیروت، دارالکتب ­العربی.
[6]. ابن‏عطیه، عبدالحق­بن­غالب (1422). المحررالوجیز فی تفسیرالکتاب­العزیز. بیروت، دارالکتب­العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
[7]. ابوزهره، محمد (؟). زهره­التفاسیر. بیروت، دارالفکر.
[8]. آذرنوش، آذرتاش (1381). فرهنگ معاصر عربی - فارسی. چاپ: دوم، تهران، نشر نی.
[9]. بازرگان، عبدالعلی (1372). نظم قرآن. تهران، انتشارات قلم.
[10]. بقاعی، برهان­الدین (1427). نظم­الدرر فی تناسب­الآیات و السور. چاپ: سوم، بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
[11]. تجلیل، جلیل (1367). جناس در پهنۀ ادب پارسی. مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
[12]. تفتازانی، سعدالدین (1392). الاصباح فی شرح تلخیص­المفتاح المعروف بالمطول با حواشی ادیب دُرّه صوفی. قم، دارالحجه.
[13]. تهانوی، محمد­علی (1996). موسوعه کشاف اصطلاحات­الفنون و العلوم. بیروت، مکتبه لبنان ناشرون.
[14]. ثقفی تهرانی، محمد (1398). روان جاوید در تفسیر قرآن مجید. چاپ: دوم، تهران، برهان.
[15]. جعفری، یعقوب (1376). تفسیر کوثر. قم، موسسۀ انتشارات هجرت.
[16]. جمعه، حسین (2005). التقابل­الجمالی فی­النص­القرآنی. دمشق، دارالنمیر.
[17]. چاووشی، حسین (1381). بلاغت از دیدگاه روان شناسی. قم، انتشارات خوشرو.
[18]. حقی بروسوی، اسماعیل­بن­مصطفی (؟). تفسیر روح­البیان. بیروت‏، دارالفکر.
[19]. حموی، ابن­حجه (2006). خزانه­الأدب و غایه­الأرب. بیروت، المکتبه­العصریه.
[20]. خرقانی، حسن (1394). قرآن و زیبایی‌شناسی. چاپ: دوم، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
[21]. ــــــــ (1398). زیبا‌شناسی قرآن از نگاه بدیع. چاپ: دوم، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
[22]. خرم­دل، مصطفی (1384‏). تفسیر نور. چاپ: چهارم، تهران، احسان.  
[23]. خطابی، محمد (1991). لسانیات­النص: مدخل الی انسجام­الخطاب. بیروت، المرکزالثقافی­العربی.
[24]. خطیب قزوینی (2003). الإیضاح فی علوم­البلاغه: المعانی و البیان و البدیع. بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
[25]. خوئی، میرزا حبیب­الله (؟). منهاج­البراعه فی شرح نهج­البلاغه. چاپ: چهارم، تهران، مکتبه­الاسلامیه.
[26]. داد، سیما (1383). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چاپ: دوم، تهران، انتشارات مروارید.
[27]. دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغتنامه. چاپ دوم از دورۀ جدید، مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
[28]. راغب، عبدالسلام احمد (2001). وظیفه­الصوره­الفنیه فی­القرآن­الکریم. حلب، فصلت.
[29]. زرکشی، بدرالدین (؟). البرهان فی علوم­القرآن. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالمعرفه.
[30]. سکاکی، ابویعقوب یوسف­بن­محمد­بن­علی (2000). مفتاح­العلوم. دارالکتب­العلمیه.
[31]. سعدی (1383). کلیات سعدی. تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان.
[32]. شحاته، عبدالله محمود (1369). اهداف و مقاصد سوره­های قرآن کریم. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
[33]. شمیسا، سیروس (1386). نگاهی تازه به بدیع. تهران، نشر میترا.
[34]. شیخ امین، بکری (1991). البلاغه­العربیه فی ثوبها الجدید: علم البدیع. چاپ: دوم، بیروت، دارالعلم للملایین.
[35]. صابونی، محمدعلی (1421)‏. صفوه­التفاسیر. بیروت، دارالفکر.
[36]. صباغ، توفیق (1385). پوشش­های گفتاری در قرآن. ترجمه: سیدمحمدحسین مرعشی، تهران، نگاه معاصر.                       
[37]. صفوی، کورش (1397). درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران، سورۀ مهر.
[38]. طباطبایی، محمد حسین (1390). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ: دوم، بیروت، مؤسسه اعلمی.
[39]. طبرسی، ابوعلی فضل­بن­حسن (1372). مجمع­البیان فی تفسیرالقرآن. چاپ: سوم، تهران، ناصرخسرو.
[40]. طریحی، فخرالدین­بن­محمد (1375). مجمع­البحرین. محقق: احمد حسینی اشکوری، چاپ: سوم، تهران‏، مرتضوی‏.
[41]. طنطاوی، سیدمحمد (1997‏). التفسیرالوسیط للقرآن­الکریم. قاهره، نهضه مصر.
[42]. عبدالمجید،جمال (2006). البدیع بین­البلاغه­العربیه و اللسانیات­النصیه. مصر، الهیئه­المصریه­العامه للکتاب.
[43]. غریب، رز (1378). نقد بر مبنای زیبایی‌شناسی و تأثیر آن در نقد عربی. ترجمه: نجمه رجائی، مشهد، دانشگاه فردوسی، مؤسسۀ چاپ و انتشارات.
[44]. فتوحی، محمود (1385). بلاغت تصویر. تهران، سخن.
[45]. فخررازی، محمدبن­عمر (1420). التفسیرالکبیر؛ مفاتیح­الغیب. چاپ: سوم، بیروت، دار إحیاء­التراث ­العربی.
[46]. فرج، حسام‌ احمد (2007). نظریه علم­النص. قاهره، مکتبه­الآداب. 
[47]. فضل­الله، محمدحسین (1419‏). من وحی­القرآن. بیروت، دارالملاک‏.
[48]. فیروزآبادی، محمدبن­یعقوب‏ (1415). القاموس­المحیط. بیروت‏، دارالکتب­العلمیه.
[49]. قرائتی، محسن‏ (1388). تفسیر نور. تهران، مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن‏.
[50]. قرشی، علی­اکبر (1371). قاموس قرآن. چاپ: ششم، تهران، دارالکتب­الاسلامیه‏.
[51]. قمی، حاج شیخ عباس (1396). مفاتیح­الجنان. تصحیح، تحقیق و ترجم: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
[52]. قمی، علی­بن­ابراهیم‏ (1363). تفسیرالقمی. محقق: طیب موسوی جزایری، چاپ: سوم، ‏قم، دارالکتاب.
[53]. کزّازی، میرجلال­الدین (1373). زیباشناسی سخن پارسی: بدیع. تهران، کتاب ماد.
[54]. کلانتری، الیاس (1421). مختصرالمیزان فی تفسیرالقرآن‏. تهران، اسوه‏.
[55]. مدنی، علی­خان­بن­احمد (1384). الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغه­العرب­المعول. مشهد، موسسه آل­البیت(ع) لاحیاء­التراث‏.
[56]. مدنی، علی صدرالدین­بن­معصوم (1388). انوارالربیع فی انواع­البدیع. تحقیق: هادی شاکر شکر، نجف اشرف.
[57]. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374). تفسیر نمونه. تهران، دارالکتب­الاسلامیه.
[58]. مطلوب، احمد (2000). معجم مصطلحات البلاغیه و تطورها. بیروت، مکتبه لبنان ناشرون.
[59]. میرزایی، نجفعلی (1376). فرهنگ اصطلاحات معاصر: عربی ـ فارسی. قم، دارالاعتصام.
[60]. نعّال، مختار فوزی (2003). موسوعه­ الألفاظ ­القرآنیه. حلب، مکتبه دارالتراث ـ دمشق، الیمامه.
[61]. نورگارد، نینا؛ بوسه، بئاتریکس؛ مونتورو، روسیو (1394). فرهنگ سبک‌شناسی. ترجمه: احمد رضا جمکرانی و مسعود فرهمندفر، تهران، مروارید.
[62]. هاشمی، احمد (1381). جواهر البلاغه. چاپ: پنجم، قم، مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم.