آرایۀ استطراد و تأثیر آن در تفسیرآیات قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

قرآن کریم سامان­ یابی علوم بسیاری از جمله علم بدیع را سبب شده ­است و «استطراد» یکی از آرایه­ های بدیع است که با وجود سابقۀ طولانی و اهمیت بسیار، تعریف منسجمی از آن ارائه ­­نگردیده و کاربرد آن در قرآن کریم آن­چنان­که باید، نمایان نگشته­­است؛ به نحوی­که برخی از تفاسیر، با استناد به سیاق، منکر آن شده و از درک حقایق بازمانده­اند؛ اما اینک، این مسئله مطرح می شود که آیا می­ توان با بازتعریف آن، تفسیر قابل قبولی از آیات استطراد ارائه داد؟ و نقش آن­را در تفسیر صحیح تبیین ­کرد؟ و نشان داد که عملکرد مفسران در این آیات چگونه بوده است؟ این تحقیق با روش توصیفی - تحلیلی به­ نتایج زیر دست یافت: استطراد عبارت است از خروج از یک معنا و ورود به معنایی جالب و زائد یا در خور توجه و اصلی که در ظاهر بی­ارتباط ولی در واقع مرتبط­است و دوباره به معنا و مطلب اول بازمی­گردد و در تفسیر، بیانگر آن است که نسبت به ماقبل و مابعد خود از هویتی مستقل برخوردار  بوده و با آن­دو، دارای وحدت موضوعی است و مفسران در عمل به آن، دچار اختلاف شده و در نحوۀ تطبیق استطراد در آیات به چهار دسته تقسیم شده­اند: نفی مطلق، اثبات مطلق، قبول به­ عنوان یکی از وجوه تفسیر، اما با اعتبارگرفتن مصادیق مختلف و تناقض در نفی و اثبات آیات یکسان. 

کلیدواژه‌ها


[1].  قرآن کریم.
[2]. آلوسی، محمودبن­عبدالله (1415). روح­المعانی فی تفسیرالقرآن­العظیم و السبع­المثانی. تحقیق: علی عبدالباری عطیه، جلد 1، 3، 6، 7، 8، 11، 12، لبنان، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون.
[3]. ابوالفتوح رازی (1376). روض­الجنان و روح­الجنان فی تفسیرالقرآن. تصحیح: محمدجعفریاحقی، جلد 6، 7، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش ­های اسلامی.  
[4]. إبن­أبی­الاصبع مصری، ابومحمد (1377). بدیع­القرآن. مصر، نهضه مصر.
[5]. ـــــــــــــــ (1383). تحریرالتحبیر فی صناعه­الشعر و النثر و بیان اعجاز القرآن. جلد 1، 2، قاهره، المجلس­الاعلى للشئون­الاسلامیه، لجنه احیاءالتراث­الاسلامى.
[6]. ابن­أبی­حاتم، عبدالرحمن­بن­محمد (1419). تفسیرالقرآن­العظیم: تفسیرابن­ابی حاتم. تحقیق: اسعد محمدالطیب، جلد 4، سعودی، نشر نزار مصطفی­الباز.
[7]. ابن­اثیرالحلبی، نجم­الدین (2009). جوهرالکنز: تلخیص کنزالبراعه فی أدوات ذوی­البراعه. تحقیق: محمد زغلول سلام، اسکندریه، دارالمعارف.
[8]. ابن­اثیر جزری کاتب، نصرالله­بن­محمد (1420). المثل­السائر فی أدب­الکاتب و الشاعر. تحقیق: عبدالحمید محمدمحیی­الدین ، جلد 2، لبنان، بیروت، المکتبه­العصریه للطباعه و النشر.
[9]. ابن­جنی، ابوالفتح (1952). الخصائص. محقق: محمدرشیدرضا، جلد 1، قاهره، مؤسسۀ هنداوی، شرکه کلمات عربیه للطباعه و النشر.
[10]. ابن­جزری غرناطی کلبی، محمدبن­احمد (1403). التسهیل لعلوم­التنزیل. جلد 3، لبنان، بیروت، دارالکتاب­العربی. 
[11]. ابن­حجه­حموی، ابوبکربن­علی (1304). خزانه­الأدب و غایه­الارب. قاهره، المطبعه­الخیریه.
[12]. ابن­رشیق قیروانی (1374). العمده فی محاسن­الشعر و آدابه و نقده. محقق: محمد محیی­الدین عبد الحمید، جلد 1، 2، قاهره، دارالجیل.
[13]. ابن­کثیر، اسماعیل­بن­عمر (1412). تفسیرالقرآن­العظیم. محقق: یوسف عبدالرحمن­المرعشلی، جلد 1، 2، 3، لبنان، بیروت، دارالمعرفه للطباعه و النشر و التوزیع .
[14]. ابن­عاشور التونسی، محمدالطاهربن­محمد (1984). التحریر و التنویر: تحریر المعنی ­السدید و تنویرالعقل­الجدید من تفسیرالکتاب­المجید. جلد 6، 8، تونس، الدارالتونسیه للنشر. 
[15].  ابن­عساکر، ابوالقاسم علی­بن­الحسن( 1415). تاریخ مدینة دمشق. محقق: عمرو بن­غرامه­العمروی، جلد 42، لبنان، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع .
[16].  ابن­قیم ­الجوزیه، محمدبن­ابی­بکر (1327). الفوائدالمشوق الی علوم­القرآن و علم­البیان. قاهره، مطبعه­الساده. 
[17]. ابن­مالک، بدرالدین­بن­مالک (1341). المصباح فی علم ­المعانی و البیان و البدیع. قاهره، الـمطبعه‌ الـخیریه.
[18]. ابن­معتز. عبداللّه­بن­محمد (1935). البدیع. لندن، چاپ کراتشکوفسکی. 
[19]. ابن­عطیه اندلسی، ابومحمد (1993). المحررالوجیز فی تفسیرالکتاب­العزیز. تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد، جلد 2، لبنان، دارالکتب­العلمیه.
[20]. ابن­فارس، ابوالحسین (1399). معجم مقاییس­اللغه. جلد2، 3،  لبنان، بیروت، دارالفکر.
[21]. ابن­منظور، محمدبن­مکرم (1414). لسان­العرب. جلد3، لبنان، بیروت، دار صادر.
[22]. ازهری، ابومنصورمحمدبن­احمد (2001). تهذیب­اللغه. جلد 13، لبنان، بیروت، دار احیاء­التراث­العربی.
[23]. اسامه­­بن­منقذ، ابوالمظفر(1960). البدیع فی نقدالشعر. تحقیق: احمد احمد بدوی و حامد عبدالمجید، قاهره، مطبعه مصطفی­البابی­الحلبى.
[24]. اندلسی، ابوحیان (1422). تفسیرالبحرالمحیط. تحقیق: الشیخ عادل احمد عبدالموجود و الشیخ علی محمد معوض و زکریا عبدالمجیدالنوقی و احمد النجولی­الجمل، جلد 3، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[25]. بحرانی، سیدهاشم ( 1415). البرهان فی تفسیر القرآن. جلد 2، 3، 4، قم، مؤسسة بعثت، مرکز الطباعه و النشر.
[26]. برکات، ابراهیم ابراهیم (1428). النحوالعربی. جلد5، قاهره، دارالنشر للجامعات.
[27]. بغدادی، ابوطاهر (1409). قانون­البلاغه فی نقدالنثر و الشعر. تحقیق محسن غیاض عجیل. لبنان، بیروت، مؤسسه­الرساله.
[28]. بیضاوی، ناصرالدین (1410). أنوارالتنزیل و أسرارالتاویل: تفسیرالبیضاوی. جلد 2، بیروت، دارالفکر.
[29]. بیومی مهران، محمد(1995). الإمامه و اهل البیت (ع). چاپ دوم، جلد 1، قم، مرکزالغدیر للدراسات ­الإسلامیه، نشر نهضت.  
[30]. ثعلب، احمدبن­یحیی (1995). قواعدالشعر. قاهره، مکتبه­الخانجی.
[31]. ثعلبی، احمدبن­محمد (1422). الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن: تفسیرالثعلبی. تحقیق: ابو محمدابن­عاشور، جلد 4، لبنان، بیروت، دار احیاءالتراث­العربی.
[32]. جاحظ، عمروبن­بحر (2002). رسائل­الجاحظ. تصحیح: علی بوملحم، جلد 1، لبنان، بیروت، دار و مکتبه­الهلال. 
[33]. جبوری، محمدنصیف جاسم (2002). الاستطراد فی­القرآن­الکریم. موصل، دانشگاه موصل.
[34]. جرجانی، میرسیدشریف (1998). تعریفات. تصحیح: خلیل­المنصور، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه. 
[35]. جوهری، ابونصر (1407). الصحاح تاج­اللغه وصحاح­العربیه. تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، چاپ: 4، جلد 1، 2، 3، لبنان، بیروت، مؤسسه­الرساله، دارالعلم للملایین.
[36]. حاتمی، ابوعلی (1979). حلیه المحاضره فی صناعه­الشعر. تحقیق: جعفرالکتانی، جلد 1، بغداد، دارالحریه.
[37]. حسکانی، الحاکم (1411). شواهدالتنزیل لقواعدالتفضیل. تحقیق: محمدباقر محمودی، جلد 1، 2، تهران، وزارت ارشاد.
[38]. حسین، محمدکامل (1976). اللغه­العربیه­المعاصره. مصر، قاهره، دارالمعارف.  
[39]. حسینی مغربی، ادریس (1415). لقد شیعنی­الحسین(ع) . قم، انوارالهدی، دارالاعتصام.  
[40].حلبی، محمودبن­سلیمان (1980). حسن­التوسل الی صناعه­الترسل. بغداد، دارالرشید. 
[41]. حویزی، عبدعلی­بن­جمعه ( ۱۳۸۳). تفسیر نورالثقلین. تصحیح: هاشم رسولی محلاتی، جلد 1، قم، المطبعه­العلمیه.
[42]. خطیب قزوینی، محمدبن­عبدالرحمن (1427). الایضاح فی علوم­البلاغه، المعانی، البیان و البدیع. جلد 1، قاهره، نشرعبدالحمید هنداوی. 
[43]. ــــــــــــــ (1932). التلخیص فی علوم­البلاغه. قاهره، نشر عبدالرحمن برقوقی.
[44]. خویی، ابوالقاسم (‎1403). البیان فی تفسیرالقرآن. جلد 1، بیروت، دارالزهراء.
[45]. خطیب تبریزی، یحیی­بن­علی (1432). الوافی فی­العروض و القوافی. دمشق، دارالفکر.
[46]. رشیدرضا، محمد (1990). تفسیرالقرآن­الحکیم: تفسیرالمنار. جلد 6، قاهره، الهیئه­المصریه­العامه للکتاب.
[47]. زرکشی، محمد (1376). البرهان فی علوم­القرآن. تحقیق: بدرالدین محمد، جلد 1، 2، 3، لبنان، بیروت، دارالمعرفه.  
[48]. زمخشری، محمودبن­عمر (1407). الکشاف عن حقائق غوامض­التنزیل و عیون­الأقاویل فی وجوه التأویل. تصحیح: مصطفی حسین احمد، جلد 1، 2، 3، 4،  لبنان، بیروت، دارالکتاب­العربی.
[49]. سبکی، علی­بن­عبدالکافی (1423). عروس­الافراح فی شرح تلخیص­المفتاح. تحقیق: عبدالحمید هنداوی، جلد4، لبنان، بیروت، المکتبه­العصریه.
[50]. سکاکی، ابویعقوب (1937). مفتاح­العلوم. قاهره، مطبعه­الحلبی. 
[51]. سیوطی، جلال­الدین (1416). الاتقان فی علوم­القرآن. جلد 2، لبنان، دارالفکر.
[52]. ـــــــــــــــ (1408). معترک­الأقران فی إعجازالقرآن: اعجاز القرآن و معترک­الأقران. جلد1، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه.                    
[53]. ــــــــــــــ (1306). شرح عقودالجمان فی علم­المعانی و البیان. تحقیق: عبدالحمید ضحا، مصر، قاهره، دارالامام مسلم.
[54]. شحود علی­بن­نایف (1392). الخلاصه فی علوم­البلاغه. مشهد، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مؤسسة بلاغ مبین.
[55]. شوکانی، محمدبن­علی(1414). فتح­القدیرالجامع بین فنی­الروایه و الدرایه من علم­التفسیر. جلد 2، 5، سوریه، دمشق، دار ابن­کثیر.
[56]. صولی، ابوبکر محمدبن­­یحیی (1378). اخبارالبحتری. سوریه، دمشق، مطبوعات­المجمع­العلمی العربی، مطبعه­المفید.
[57]. طباطبایی، محمدحسین (1371). المیزان فی تفسیرالقرآن. جلد 4، 5، 6، 20، تهران، منشورات اسماعیلیان.
[58]. طبرانی، ابوالقاسم (1415). المعجم­الکبیر. قاهره، مکتبه­ابن­تیمیه.  
[59]. طبرسی، فضل­بن­حسن (1417). اعلام الوری باعلام­الهدی. جلد 3، 8، ‏قم، مؤسسه آل­البیت. 
[60].  ــــــــــــــ (1416). مجمع­البیان فی تفسیرالقرآن. تحقیق: محمدجواد بلاغی، جلد 3، 4، 7، 8، لبنان،  بیروت، مؤسسه­الاعلمی للمطبوعات.
[61]. طبری، ابوجعفر (1412). جامع­البیان فی تأویل­القرآن. جلد 2، 4، 8، 9، 15، 17، 18، 22، لبنان، بیروت، دارالمعرفه.
[62]. طحاوی، ابوجعفر (1415). مشکل­الاثار. جلد2، قاهره، مصر، مؤسسه­الرساله.
[63]. عسکری، ابوهلال (1371). کتاب الصناعتین. جلد2، قاهره، داراحیاءالکتب­العربیه.
[64]. علوی، المظفربن­الفضل (1976). نضره­الاغریض فی نصره­القریض. جلد3، دمشق، مطبوعات مجمع اللغه ­العربیه.
[65]. علوی، یحیى­بن­حمزه (1332). الطرازالمتضمن لأسرارالبلاغه و علوم حقائق­الإعجاز. جلد 2، 3، لبنان، دارالکتب­العلمیه.
[66]. عیاشی، محمدبن­مسعود (1381). تفسیرالعیاشی. جلد 1، 2، تهران، المکتبه­العلمیه­الاسلامیه.
[67]. فخررازی، محمدبن­عمر (1420). مفاتیح­الغیب: التفسیرالکبیر. چاپ سوم، جلد 11، 12، 19، 23، 25، بیروت، مکتب تحقیق دار احیاء­التراث­العربی.
[68]. ـــــــــــــــ (1317). نهایه­الایجاز فی درایه­الاعجاز. قاهره، مطبعه­الآداب و المؤید.
[69]. فیروزآبادی، مجدالدین (1415). القاموس­المحیط. جلد1،  بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[70]. قرطاجنی، ابوالحسن حازم (1966).  منهاج­البلغاء و سراج­الادباء. تحقیق: محمدالحبیب­بن­الخوجه، تونس، دارالکتب­الشرقیه.
[71].  قرطبی، محمدبن­احمد (1120). الجامع لأحکام­القرآن و المبین لما تضمن من السنه و احکام الفرقان: تفسیرالقرطبی. تصحیح: احمد عبدالعلیم­البردونی، جلد 3، 6، 7، 9، لبنان، بیروت، دار احیاء التراث­العربی.           
[72]. قمی، علی­بن­ابراهیم (1411). تفسیرالقمی. جلد1، لبنان، بیروت، دارالسرور.
[73]. قمی مشهدی، میرزامحمد (1407). تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب. جلد2، قم، مؤسسه­النشر الاسلامی.
[74]. کفوی، ابوالبقاء (1413). الکلیات. جلد1، لبنان، بیروت، مؤسسه­الرساله.
[75]. کوفی، فرات­بن­ابراهیم (1410). تفسیر فرات­الکوفی. تصحیح: محمدالکاظم، تهران، مؤسسة چاپ و نشر.
[76]. مالکی، حسن­بن­فرحان (1998). نحو انقاذ التاریخ­الإسلامی. چاپ دوم، ریاض، مؤسسه یمامه الصحفیه.
[77]. مجلسی، محمدباقر (1403). بحارالانوارالجامعه لدرر اخبار الائمه­الاطهار. جلد35، لبنان، بیروت، مؤسسه­ الوفاء.
[78]. مدنی، علی صدرالدین­بن­معصوم (1969). انوارالربیع فی انواع­البدیع. تحقیق: شاکر هادی شکر، جلد1، کربلاء، مکتبه­العرفان.
[79]. مراغی، احمدمصطفی(1985). تفسیرالمراغی. جلد 6، لبنان، بیروت، دار احیاءالتراث­العربی.
[80]. مرتضی زبیدی، محمدبن­محمد (1414). تاج­العروس من جواهر القاموس. تحقیق: علی شیری، جلد8، لبنان، بیروت، دارالفکر.    
[81]. مسعود، جبران(1992). الرائد: معجم لغوی عصری رتبت مفرداته وفقا لحروفها الاولی. بیروت، دارالعلم للملایین.
[82]. مصطفی، ابراهیم؛ الزیات، احمد؛ عبدالقادر، حامد؛ النجار، محمد (1380). المعجم­ الوسیط. جلد2،  قاهره، مجمع­اللغه­العربیه، دارالدعوه.
[83]. مطلوب، احمد (1986). معجم­المصطلحات­البلاغیه و تطورها. بغداد، المجمع­ العلمی­ العراقی.
[84]. مقریزی، تقی­الدین احمدبن­علی (1412). النزاع و التخاصم فی‌ما بین بنی­امیه و بنی­هاشم. قم، نشرالشریف­الرضی.
[85]. میدانی ،عبدالرحمن حبنکه (1996).  البلاغه­العربیه. جلد2، دمشق، دارالقلم.
[86]. نویری، شهاب­الدین (1365). نهایه الارب فی فنون­الادب. جلد7، تهران، امیرکبیر.
[87]. نیشابوری، حاکم (1411). مستدرک علی­الصحیحین. جلد3، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[88]. وهبه، مجدی؛ المهندس، کامل (1984). معجم­ المصطلحات­ العربیه فی ­اللغه و الادب. بیروت، مکتبه لبنان.    
[89]. هاشمی، احمد(1379). جواهرالبلاغه فی­المعانی و البیان و البدیع. جلد 1،  مصر، المکتبه­التجاریه­الکبری.
[90].  هیتمی شافعی، احمدبن­محمد (1994). الصواعق­المحرقه فی­الرد علی أهل­البدع و الضلال و الزندقه. جلد 2، مصر، دارالبلاغه.
[91]. باقرزاده، عبدالرحمن (1393). "اثبات استقلال آیۀ تطهیر در قرآن کریم". الهیات قرآنی. ساری، پاییز و زمستان، شمارۀ3. صص 27ـ56.
[92]. دیب، احمد (؟). "اشکالیه ­الاستطراد فی ­التالیف ­الشرعی ­المعاصر". جامعه­­الامیر عبدالقادر للعلوم الاسلامیه. قسطنطینه.
[93]. طلال نعیمی، امیر (2013). "التناسب­القرآنی". البحوث و الدراسات­الاسلامیه. عراق، دیوان­الوقف السنی. شمارۀ32.
[94]. محمد جعفری، رسول؛ اصغرپور، حسن؛ اوحدی، مرتضی (1395). "تحلیل کارکردهای سیاق در التفسیر­الحدیث". تفسیر و زبان قرآن. سال چهارم،  بهار و تابستان،  شمارۀ2، صص 95ـ112.
[95]. میرحسینی، سیدمحمد؛ زارعی کفایت، حشمت الله (1389)."برخی از ویژگی­های برجستۀ شعر اعشی". لسان مبین. قزوین، شمارة 1، زمستان، صص 199ـ220.
[96]. نجدی ناصف، علی (1377). "من قصص­الاستطراد فی­الشعرالعربی". رساله­الاسلام. قم، سال9،  شمارۀ 4، صص 371ـ377.