روش‌شناسی تفسیری ابن‌برّجان در «تنبیه‌الأفهام»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار ادیان و عرفان، گروه معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان

چکیده

یکی از تفاسیر مهم غرب اسلامی، تنبیه­الأفهام الی تدبّرالکتاب­الحکیم و تعرّف­الآیات و النبأالعظیم نوشتۀ ابن­برّجان، عارف و مفسر اندلسی در سدۀ ششم هجری است. هدف این مقاله، روش‌شناسی تفسیری ابن­برّجان در این تفسیر است. این پژوهش به روش اسنادی، توصیفی ـ تحلیلی و با توجه به مباحث روش‌شناسیِ تفسیر قرآن انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد تفسیر قرآن از دیدگاه ابن­برّجان، کشف معانی ظاهری و باطنی آیات است و لازمۀ این کشف، رشد معنوی و تهذیب نفس مفسر است. تنبیه‌الأفهام، یک تفسیر ترتیبیِ ناپیوسته و اجتهادی است که از روش‌های قرآن به قرآن و مأثور استفاده می‌کند و دارای گرایش‌های عرفانی و کلامیِ اشعری است. ابن‌برّجان در تنبیه­الأفهام به انواع قرینه‌های فهم آیات، قرائن پیوستۀ لفظی و غیرلفظی و ناپیوسته، توجه دارد. او در توضیح معنای آیات، از جوامع حدیثی اهل­سنت استفاده، نظر سایر مفسران را نقل و نقد و آیاتی از کتاب‌های عهدین را گزارش می کند.
 

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن­کریم.
[2]. ابن­ابّار، محمدبن­عبدالله (2008). التکمله لکتاب­الصله. تصحیح و تعلیق: جلال اسیوطی، جلد 2، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[3]. ابن­ابی­زمنین، محمدبن­عبدالله (2003). تفسیر ابن­ابی­زمنین. جلد 1، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[4]. ابن­العربی، ابوبکر محمد­بن­عبدالله (1408). احکام القرآن. تحقیق: علی محمد بجاوی، جلد1، بیروت، دارالجیل.
[5].ابن­برّجان، عبدالسلام­بن­عبدالرحمن (2016). ایضاح الحکمه بأحکام العبره. تحقیق و مقدمه: جرهارد بورینغ و یوسف کاسویت، لیدن، بریل.
[6]. ـــــــــ (2013). تفسیر ابن­برّجان: تنبیه الأفهام الی تدبر الکتاب الحکیم و تعرف الایات و النبا العظیم. مجلدات 1ـ5، تحقیق: احمد فرید­المزیدی، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[7]. ــــــــ (2010). شرح اسماء الله الحسنی. جلد 2، تحقیق و تعلیق: احمد فرید المزیدی، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[8]. ابن­جزری، شمس­الدین محمد (1429). غایه­النهایه فی طبقات­القراء. تحقیق: جمال‌الدین محمد شرف و مجدی فتحی السید، جلد 2، طنطا، دارالصحابه للتراث.
[9]. ابن­جُزَی، محمدبن­احمد (1415). التسهیل لعلوم­التنزیل. تصحیح: محمد سالم هاشم، جلد 1، بیروت، دار‌الکتب العلمیه.
[10]. ابن­حزم، علی­بن­احمد (2007)، رسائل ابن­حزم اندلسی. تحقیق: احسان عباس، چاپ دوم، جلد 2، بیروت، المؤسسه­العربیه للدراسات و النشر.
[11]. ابن­خطیب، لسان­الدین محمدبن­عبدالله (1424). اعمال­الاعلام فیمن بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام و مایتعلق بذلک من الکلام. تحقیق: سید کسروی حسن، جلد 2، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[12]. ابن­طرهونی، محمد­بن­رزق (1426). التفسیر و المفسرون فی غرب افریقیا. بیروت، دارابن­الجوزی.
[13]. ابن­عطیه، عبد­الحق­بن­غالب (1422). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد، جلد 1، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[14]. ابوحیان اندلسی، محمد­بن­یوسف (1420). البحرالمحیط فی التفسیر. تصحیح: صدقی محمد جمیل، جلد 1، بیروت، دارالفکر.
[15]. اشعری، ابوالحسن علی­بن­اسماعیل (1955). اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع. تحقیق: حموده غرابه، قاهره، المکتبه­الازهریه للتراث.
[16]. بابایی، علی­اکبر و دیگران (1392). روش شناسی تفسیر قرآن. زیر نظر محمود رجبی، قم و تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها.
[17]. باقلانی، ابوبکر محمد­بن­طیب (؟). التمهید فی­الرد علی­الملحده­المعطله و الرافضه و الخوارج و المعتزله. تحقیق: محمود محمد­الخضیری، (؟)، دار­الفکر­العربی.
[18]. ذهبی، شمس­الدین محمدبن­احمد (1414). سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، الطبعه­العاشره، جلد 20، بیروت، مؤسسه­الرساله.
[19]. طیب حسینی، سیدمحمود و دیگران (1396). تفسیرشناسی؛ مبانی، منابع، قواعد، روش‌ها و گرایش­ها. قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
[20]. علوی­مهر، حسین (1381). روش‌ها و گرایش‌های تفسیری. قم، نشر اسوه.
[21]. عمید زنجانی، عباسعلی (1387). مبانی و روش‌های تفسیر قرآن. تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[22]. فرامرز قراملکی، احد (1385). روش‌شناسی مطالعات دینی. ویراست دوم، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
[23]. قرطبی، محمدبن­احمد (1364)، الجامع لاحکام­القرآن. جلد 1، تهران، ناصرخسرو.
[24]. القیسی، مکی­بن­ابی‌طالب (1429). الهدایه الی بلوغ النهایه. جلد 1، شارجه، جامعه­الشارقه.
[25]. مزیدی، احمدالفرید (1434). «مقدمه التحقیق و الدراسه»؛ تفسیر ابن­برّجان. بیروت، دارالکتب­العلمیه، جلد 1، صص 3ـ41.
[26]. مؤدب، رضا (1380). روش‌های تفسیر قرآن. قم، دانشگاه قم و انتشارات اشراق.
[27]. وصفی، محمدرضا و سیدروح­الله شفیعی (1392). «نگرشی روشمند به جایگاه عهدین در تفسیر قرآن با تکیه بر الگوی نشانه شناختی بینامتنیت». دو فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا، تهران، سال دهم، شمارة 2، زمستان، شمارۀ پیاپی 20، صص 225ـ256.
[28]. Bowering, Gerhard and Yousef Casewit (2016). “Ibn Barrajan: His Life and Work”, A Qur’an Commentary by Ibn Barrajan, Leiden, Brill, pp. 1- 46.
[29]. Casewit, Yousef (2014). The Forgotten Mystic: Ibn Barrajan and the Andalusian Mu’tabirun, Ph. D. Dessertation, Yale University.
[30]. ---------- (2017). The Mystics of al-Andalus: Ibn Barrajan and Islamic Thought in the Twelfth Century, Cambridge University press, UK.
[31]. Lopez, Adday H. (2017). “Qur’anic Studies in al-Andalus: An Overview of the State of Research on qira’at and tafsir”, Journal of Qur’anic Studies, 19.3, 74- 102.