تحلیل محتوای کمی و بررسی استناد منقولات روایی و غیرروایی کتاب مصباح‌الشریعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار مدعو دانشگاه علامه طباطبایی

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

مصباح­الشریعه و مفتاح­الحقیقه کتابی است حدیثی با محتوای عرفانی و اخلاقی که برای اولین­بار از سوی ابن­طاووس معرفی‌ شده است. نگارندۀ این کتاب هیچ‌گاه مشخص نبوده است. بر این اساس در پژوهش حاضر، با روش تحلیل محتوای کمی و کیفی، عرضۀ محتوای کتاب به منابع اصیل روایی و تاریخی و عرفانی صورت گرفته تا میزان اعتبار استنادهای آن به­دست آید. یافته‌های مبتنی بر این روش نشان می‌دهد از صد حدیث ابتدای باب‌ها هیچ‌یک در­ منابع دیگر وجود ندارد و مصباح در نقل آن‌ها متفرد است؛ از احادیث متن باب‌ها 68 مورد قابل ‌ردیابی، در منابع دیگر بوده و 45 مورد وجود ندارد؛ و از منقولات غیرمعصومان نیز 12 مورد در منابع دیگر وجود داشته، اما 15 مورد دیگر در کتاب دیگری نیامده است؛ و درمجموع 67 درصد از کل منقولات کتاب در آثار دیگر وجود ندارد. علاوه بر این، در انتساب یک قول به افراد، میان مصباح با سایر کتب اختلافات چشم­گیری قابل ‌مشاهده است.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن­ابی­حاتم، عبدالرحمن­بن­محمد (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم؛ تفسیر ابن­ابی حاتم، چاپ سوم، عربستان سعودی، ریاض، مکتبه نزار مصطفی الباز.
[2]. ‏‫‏‫ابن­جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن­علی­بن­محمد (۱۴۱۲). المنتظم فی تاریخ الامم والملوک. تحقیق: محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، جلد 12، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[3]. ‏‫ابن­خلکان، ابوالعباس شمس‌الدین احمد­بن­شهاب (؟). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. تحقیق : إحسان عباس، جلد 6،  لبنان، دارالثقافه.
[4]. ‏‫ابن­سعد، ابوعبدالله (؟). الطبقات­الکبری. جلد 1، لبنان، بیروت، دار صادر.
[5]. ابن­طاووس، علی­بن­موسی (۱۴۰۹). إقبال­الأعمال؛ الإقبال بالأعمال الحسنه. تهران، دار الکتب الإسلامیه‏.
[6]. ‏‫‏‫ابن­عبدالله اصبهانی، ابونعیم احمد (؟). حلیه­الاولیاء و طبقات­الاصفیاء. جلد 4 و 7، قاهره، دار ام­القراء للطباعه و النشر.
[7]. ‏‫ابن­عساکر، ابوالقاسم علی­بن­حسن­بن­هبه­الله (۱۴۱۵). تاریخ مدینۀ دمشق. جلد 24،  لبنان، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
[8]. ‏‫ابن­کثیر، اسماعیل­بن­عمر (۱۴۰۸). البدایه و النهایه. لبنان،  بیروت، دار احیای التراث­العربی.
[9]. ‏‫امین، سیدمحسن (؟). اعیان­الشیعه. جلد 3، لبنان، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
[10]. ‏‫‏‫بحرانی، سیدهاشم­بن­سلیمان (۱۳۷۴). البرهان فی تفسیر­القرآن.  قم.
[11]. ‏‫‏بلاذری، احمدبن­یحیی­بن­جابر (۱۹۵۹). انساب­الاشراف. تحقیق: محمدحمیدالله، جلد 13، معهد المخطوطات بجامعه الدول العربیه باشتراک مع دار المعارف بمصر.
[12]. پاکتچی، احمد (۱۳۸۸). مباحثی در علل­الحدیث به ضمیم بازشناسی متن مصباح ‌الشریعه. تهران، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق(ع).
[13]. جعفر­بن­محمد، امام صادق (۱۳۶۰). مصباح­الشریعه و مفتاح الحقیقه، مترجم: حسن مصطفوی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران‏.
[14]. حافظ­نیا، محمدرضا (۱۳۸۶). مقدمه­ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران، سمت.
[15]. ‏‫حر عاملی، محمدبن­حسن (۱۴۰۹). تفصیل وسائل­الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. جلد 8،  قم، موسسه آل­البیت(ع).
[16]. خطیب بغدادی، احمدبن­علی­بن­ثابت (۱۴۱۷). تاریخ بغداد. مجلدات 1، 7 و 14، لبنان،  بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[17]. خمینی، روح­الله­الموسوی (۱۴۱۵). المکاسب المحرمه. جلد ۱ و 2، قم، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
[18]. رایف، دانیل و همکاران (۱۳۸۱). تحلیل پیام­های رسانه­ای؛ کاربرد تحلیل محتوای کمی در تحقیق. مترجم: مهدخت بروجردی علوی، تهران، سروش.
[19]. رفاعی، احمدبن­علی (۱۴۲۵). حاله أهل­الحقیقه مع الله تعالی. محقق / مصحح: احمد فرید المزیدی‏، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[20]. ‏‫رفیع پور، فرامرز (۱۳۸۲). تکنیک­های خاص تحقیق در علوم اجتماعی. تهران، شرکت سهامی انتشار.
[21]. ‏‫زمخشری، محمودبن­عمر­بن­محمدبن­ابوالقاسم (۱۴۱۲). ربیع­الابرار و نصوص­الاخبار. جلد 3 و 4، بیروت، مؤسسۀ­الاعلمی للمطبوعات.
[22]. سلمی، ابوعبدالرحمن محمد بن الحسین. (۱۴۲۱). تفسیر السلمی. جلد 1، لبنان،  بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[23]. ــــــــــــ (۱۳۶۹). مجموعۀ آثار السلمی. جلد 1، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[24]. سمعانی، شهاب­الدین ابوالقاسم احمدبن­المظفر (۱۳۸۴). روح الأرواح فی شرح أسماء الملک الفتاح. تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
[25]. سیوطی، جلال­الدین (۱۴۰۱). الجامع الصغیر. لبنان، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
[26]. شهید ثانی، زین‌الدین­بن­علی (۱۴۰۹). منیه­المرید فی آداب المفید و المستفید. تحقیق: رضا المختاری، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
[27]. غزالی، ابو حامد محمد بن محمد (؟). إحیاء علوم­الدین. محقق: عبد الرحیم بن حسین حافظ عراقی‏، جلد 3 و 6، بیروت، دار الکتاب­العربی.
[28]. ـــــــــــ (۱۴۱۶). مجموعۀ رسائل الإمام الغزالی. لبنان، بیروت، دارالفکر.
[29]. ‏فیض­کاشانی، محمدمحسن (۱۴۱۷). المحجه­البیضاء فی تهذیب­الاحیاء. مصحح: علی‌اکبر غفاری، جلد 1 و 2، قم، مؤسسۀ انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین.
[30]. قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم (۱۳۷۴). الرساله­القشیریه. محقق: عبدالحلیم محمود و محمود بن شریف، قم، انتشارات بیدار.
[31]. قیسرانی، محمدبن­طاهر (۱۴۲۷). صفوه­التصوف. محقق: ابوعلی النظیف، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[32]. کریپندورف، کلوس (۱۳۸۳). تحلیل محتوا؛ مبانی و روش شناسی. مترجم: هوشنگ نایبی، تهران، نی.
[33]. مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی (۱۴۰۳). بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، مجلدات  1 و 53، لبنان، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[34]. ‏‫محمدی، اصغر و دیگران (۱۳۹۶). «تبار شناسی کتاب مصباح الشریعه». مطالعات عرفانی، کاشان، شمارۀ 25، بهار و تابستان، صص 5ـ36.
[35]. ‏‫نوری، حسین­بن­محمدتقی (۱۴۰۸). مستدرک­الوسائل و مستنبط­المسائل. جلد 1، قم، موسسه آل­البیت.
[36]. هولستی، اُل ـ آر (۱۳۷۳). تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی. مترجم: نادر سالارزاده امیری، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.