تحقیق در ضبط حکمت ۲۵۲ نهج‌البلاغه: «و الإمامة نظاماً للأمة»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 . استادیار گروه علوم قرآن و ادبیات عرب دانشگاه مذاهب اسلامی

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

در حکمت 252 نهج‌البلاغه آنجا که امیرالمؤمنین علی(ع) از فلسفۀ شرایع و احکام و حکمت آن­ها با مطلع «فرض الله الایمان تطهیرا من الشرک» سخن می‌گوید، عبارت «الامامة نظاماً للامة» آمده است که بر اهمیت مسئلۀ امامت در رهبری امت دلالت دارد. اما در برخی نسخه‌های متأخر، این عبارت به­صورت «‌الأمانة نظاما للأمة» ثبت شده است که به اهمیت امانتداری در حفظ نظام امت اشاره دارد. از سوی دیگر متأسفانه در سال‌های اخیر تحریف‌هایی از ناحیۀ‌ برخی از ناشران و مصحّحان در شروح نهج‌البلاغه به­عمل آمده است، به­طوری­که متن نهج‌البلاغۀ درج شده در ابتدای شروحی مثل ابن‌ابی‌الحدید و ابن‌میثم با متن شرح شده، توسط شارح مطابقت ندارد که از آن جمله است: عبارت «الامامة نظاماً للامة». در این مقاله با استناد به نسخه‌های کهن و شروح معتبر نهج‌البلاغه و نیز سیاق عبارت و روایات قریب ‌المضمون دیگر اثبات شده است که ضبط «الامامة» صحیح است. امامت است که رکن اساسی در نظام امت را دارا می‌باشد و بر آن تأکید شده است نه «امانت» و بی‌گمان تمایلات کلامی برخی از شارحان هم­چون محمد عبده و صبحی‌صالح در برگزیدن ضبط «الأمانة» مؤثر بوده است.

 

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
[۱]. آمِدی، عبدالواحد (۱۴۱۰). غررالحکم و دررالکلم. تصحیح: سیدمهدی رجایی، قم، دارالکتاب­الإسلامی‏.
[۲]. ــــــــــــ (۱۳۶۶). غررالحکم و دررالکلم. شرح: جمال­الدین محمد خوانساری، با مقدمۀ محدث ارموی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
[۳]. ابن­ابی­الحدید، عزالدین هبه­الله (؟). شرح نهج‌البلاغه. بیروت، لبنان، دار احیاء­التراث­العربی.
[۴]. ــــــــــــ (۱۳۸۵ق). شرح نهج‌‌البلاغه. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دار احیاء الکتب­العربیه.
[۵]. ابن­ابی‌طاهر طیفور، ابوالفضل احمد (۱۳۲۶/۱۹۰۸م). بلاغات­النساء و طرائف کلامهن و ملح نوادرهن و اخبار ذوات­الرأی منهن و اشعارهن فی الجاهلیه و صدرالإسلام. قاهره، مصر، مطبعه مدرسه والده عباس­الأول.
[۶]. ابن­شهر آشوب، محمدبن­علی (۱۳۷۹ق). مناقب آل ابی­طالب.ج ۲، قم، نشر علامه.
[۷]. ــــــــــــ (۱۴۱۲). مناقب آل ابی­طالب. تحقیق: یوسف بقاعی، ج ۲، بیروت، لبنان، دارالأضواء.
[۸].ابن­طلحه شافعی، کمال­الدین محمد (۱۴۱۹). مطالب­السؤول فی مناقب آل­الرسول. تصحیح: عبدالعزیز طباطبایی، بیروت، لبنان، مؤسسۀ البلاغ.
[۹]. ابن­میثم، علی­بن­میثم بحرانی (۱۴۳۰). شرح نهج‌البلاغه. بحرین، دارالحبیب (چاپ تک جلدی)، چاپ دوم.
[۱۰]. ــــــــــــ (۱۳۶۲). شرح نهج‌البلاغه (دورۀ ۵ جلدی)، جلد ۵، چاپ دوم‏، تهران، دفتر نشر­الکتاب.
[۱۱]. امینی، محمد هادی (۱۳۷۸). «نهج البلاغه بین عواصف­التحریف و النقصان». وقف میراث جاویدان، شمارۀ 25 و 26، بهار و تابستان، ص ۱۶۸ـ۱۷۶.
[۱۲]. امینی، محمد هادی (۱۳۸۳). «نقدی بر بعضی از چاپ­های نهج­البلاغه». ترجمۀ محمد دزفولی، تهران، سفینه،  شمارۀ 5، زمستان، ص ۷۴ـ۹۳.
[۱۳]. بحرانی، هاشم­بن­سلیمان (۱۴۱۵). البرهان فی تفسیر­القرآن، جلد ۲، قم، مؤسسه­البعثه.
[۱۴]. پهلوان، منصور (۱۳۸۶). «شرح ابن­میثم بر نهج­البلاغه و ویژگی­های آن». تهران، مقالات و بررسی‌ها، دفتر۸۴، تابستان، ص۳۳ـ۴۶.
[۱۵]. الجحاف، سید یحیی­بن­ابراهیم (۱۴۲۲ق). ارشاد المؤمنین الی معرفه نهج­البلاغه المبین. تحقیق: سید محمد جواد­الحسینی­الجلالی. قم، دلیل ما.
[۱۶]. جمعی از علما و متفکرین (۱۴۰۴). نهج‌البلاغه، نبراس­السیاسه و منهل­التربیه: مجموعه مقالات کنگرۀ سوم نهج‌البلاغه. قم، بنیاد نهج‌البلاغه.
[۱۷]. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۹). تفسیر تسنیم. جلد۱۹، چاپ دوم، قم، انتشارات اسراء.
[۱۸]. الحسینی، ابوالحسین یحیی­بن­حمزه­بن­علی (۱۴۲۴/۲۰۰۳). الدیباج الوضی فی الکشف عن اسرار کلام الوصی. تحقیق: خالدبن­قاسم­بن­محمدالمتوکل، یمن، مؤسسه الامام زیدبن­علی الثقافیه.
[۱۹]. حلوانی، حسین­بن­محمد (۱۴۰۸). نزهه­الناظر و تنبیه­الخواطر. قم، مدرسۀ امام مهدی.
[۲۰]. دشتی، محمد (۱۳۶۸). روش‌های تحقیق در اسناد و مدارک نهج‌البلاغه. قم، نشر امام علی(ع).
[۲۱]. رحمتی، محمد‌کاظم (۱۳۹۷). درآمدی بر شناخت نسخه‌های نهج‌البلاغه. تهران، انتشارات دانشگاه مذاهب اسلامی.
[۲۲].ــــــــــــ (۱۴۳۱). نهج‌البلاغه. تصحیح: قیس بهجت عطار، قم، مؤسسۀ الرافد للمطبوعات.
[۲۳].ــــــــــــ (۱۴۲۷). نهج‌البلاغه. تصحیح: فارس حسون تبریزیان، چاپ چهارم، قم، مؤسسه دارالهجره.
[۲۴].ــــــــــــ (۱۳۸۱). نهج‌البلاغه: پرتوی از نهج‌البلاغه با نقل منابع و تطبیق با روایات مآخذ دیگر، جلد ۴ و ۵ پژوهش، برگردان و ویراستاری: سیدمحمدمهدی جعفری، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[۲۵].ــــــــــــ (۱۳۷۶). نهج‌البلاغه. تصحیح و شرح: محمد عبده، ترجمه و تعلیق: علی اصغر فقیهی، تهران، انتشارات صبا.
[۲۶].ــــــــــــ (۱۳۷۲). نهج‌البلاغه. تصحیح: عزیزالله عطاردی، تهران، انتشارات بنیاد نهج‌‌البلاغه.
[۲۷].ــــــــــــ (۱۴۰۸). نهج‌البلاغه. تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۲، بیروت، لبنان، انتشارات دارالجیل.
[۲۸]. ــــــــــــ (؟). نهج‌البلاغه. تصحیح و شرح: محمد عبده، مصر، مطبعه­الاستقامه.
[۲۹].ــــــــــــ (؟). نهج‌البلاغه. تصحیح و تعلیق: صبحی صالح. قم، ایران، انتشارات هجرت.
[۳۰]. سید رضی، محمد بن حسین (؟). نهج‌البلاغه. نسخۀ خطی، تاریخ کتابت ۱۰۹۷ق، کاتب: راضی، محل نگهداری: کتابخانۀ آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی(ع).
[۳۱].ــــــــــــ (؟). نهج‌البلاغه. نسخۀ خطی، تاریخ کتابت نامشخص (احتمالاً قرن یازدهم) بر اساس نسخۀ خطی سال ۵۹۶ ق، کاتب: کرکانی، محل نگهداری: کتابخانۀ آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی(ع).
[۳۲]. روحی دهکردی، مجید (۱۳۸۷)، «معرفی و روش‌شناسی شرح نهج‌البلاغه ابن­میثم بحرانی». مجلۀ علوم حدیث، تهران، سال سیزدهم، شمارۀ ۴۸، ص۵۶ـ۷۷.
 [۳۳]. سوزنچی، حسین و جوانعلی آذر، مرتضی (۱۳۹۶). «تبیین نگاه اسلام به سازمان در پرتو استعارۀ امانت». تهران، مجلۀ اندیشۀ مدیریت راهبردی، سال یازدهم، شمارۀ اول، بهار و تابستان، ص ۵ـ۴۰.
[۳۴]. شعیری، محمدبن­محمد (؟). جامع­الأخبار. نجف، مطبعه حیدریه (منشورات رضی).
[۳۵]. شوشتری، محمد‌تقی (۱۳۷۶). بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه. تهران، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
[۳۶]. صدوق، محمدبن­علی‌بن‌حسین‌­بن­بابویه (۱۳۸۵). علل الشرایع. قم، کتاب­فروشی داوری.
[۳۷].ــــــــــــ (۱۴۱۳). کتاب من لایحضره­الفقیه، جلد ۳، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسۀ النشرالإسلامی.
[۳۸]. طبری آملی، محمدبن­جریر (۱۴۱۳). دلائل الإمامه. قم، نشر بعثت.
[۳۹]. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی (۱۴۰۶). الوافی، جلد ۵، اصفهان،کتابخانۀ امیرالمؤمنین(ع).
[۴۰].ــــــــــــ (۱۴۱۵). الصافی فی تفسیر القرآن، جلد ۴، چاپ دوم، تهران، مکتبه­الصدر.
[۴۱]. قطب راوندی، سعید بن هبۀ الله (۱۳۶۴). منهاج البراعه فی شرح نهج‌ البلاغه، جلد ۳، تصحیح: سید عبداللطیف کوه­کمری، قم، انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی.
[۴۲]. کاشانی، مولی فتح الله (۱۳۶۶). تنبیه الغافلین و تذکرۀ العارفین: شرح نهج‌البلاغه، جلد۳، تصحیح: منصور پهلوان، تهران، انتشارات میقات.
[۴۳]. کلینی، محمدبن­یعقوب (۱۴۲۹). الکافی، جلد ۱، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
[۴۴]. لیثی واسطی، علی­بن­محمد (۱۳۷۶). عیون الحکم و المواعظ. تصحیح: حسین حسنی بیرجندی،‏ قم، موسسه علمی فرهنگی دار‌الحدیث.
[۴۵]. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (۱۴۰۳). بحار‌الانوار، جلد ۶، بیروت، لبنان، دار إحیاءالتراث­العربی‏.
[۴۶]. مسعودی، عبدالهادی (۱۳۹۰). چشم تماشا: ترجمه نزهه­الناظر و تنبیه‌الخاطر. قم، دارالحدیث.
[۴۷].ــــــــــــ (۱۳۸۹). درسنامۀ فهم حدیث. قم، انتشارات زائر.
[۴۸]. مصطفوی، جواد (۱۳۷۲). پرتوی از نهج‌البلاغه. مشهد، طوس.
[۴۹]. معارف، مجید (۱۳۸۷)، شناخت حدیث: مبانی فهم متن، اصول نقد سند. تهران، انتشارات نبأ.
[۵۰]. مغنیه، محمدجواد (۱۳۵۸). فی ظلال نهج‌البلاغه. چاپ سوم، بیروت، لبنان، دارالعلم للملایین.
[۵۱]. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (۱۳۹۰ش). پیام امام امیرالمؤمنین(ع). جلد ۱۴، قم، انتشارات امام علی بن ابی‌طالب(ع).
[۵۲]. مفید، محمدبن­محمد (۱۴۱۳). الأمالی. تصحیح: حسین استاد‌ولی و علی­اکبر غفاری، قم، جامعه­المدرسین فی الحوزه­العلمیه.
[۵۳]. منتظری، حسینعلی (۱۴۱۵). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدوله الإسلامیه. قم، نشر تفکر.
[۵۴]. نوری، حسین­بن­محمدتقی (۱۴۰۸). مستدرک الوسایل و مستنبط­المسائل. بیروت، لبنان، مؤسسۀآل‌البیت(ع).
[۵۵]. نواب لاهیجی،میرزا محمد باقر (؟). شرح نهج‌البلاغه. تهران، اخوان کتابچی، چاپ سنگی.
[۵۶]. نویری (م۷۳۳). نهایه­الارب. قاهره، مصر، دارالکتب و الوثائق­القومیه.
[۵۷].ــــــــــــ (۱۳۷۹). شرح نهج‌البلاغه. تصحیح و تعلیق: سیدمحمدمهدی جعفری، محمدیوسف نیری، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب.
[۵۸]. هیأت تحریریه (1406). «سرمقاله: کلمۀ العدد: حول تحقیق نهج­البلاغه». تراثنا،مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث، قم، ایران، عدد خاص بمناسبه مرور ألف عام علی وفاه­الشریف الرضی، العدد الخامس، السنه­الأولى، ص ۷ـ۱۱.
[۵۹]. یعقوبی، عزت‌الله (۱۳۷۷). «یک کلمه در نهج‌البلاغه». میراث شهاب، مجلۀ کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، شمارۀ ۱۴، زمستان، ص ۵۵ـ۵۸.