مؤلفه‌های معنایی واژۀ «عربی» در قرآن‌کریم (از طریق واکاوی معنایی و نحوۀ‌ چینش همنشین‌های آن در آیات)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش موختۀ دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

از جمله اوصاف قرآن ‌کریم، وصف آن به عربی بودن است، تعبیری که یازده مرتبه در قرآن به­کار رفته ‌است. این موارد استعمال، بیانگر تأکید خداوند بر این صفت است که قابل تأمل و تحقیق است. این پژوهش با استفاده از معناشناسی ساخت‌گرا و روابط همنشینی میان واژگان، قیود معنایی واژۀ «عربی» را از آغاز تا انعقاد کلام و تأثیر بر مخاطب، ارائه می‌کند. بنابراین، مهم‌ترین قیود واژۀ «عربی» در قرآن عبارتند از: قیدهای «اتصال و انسجام»، «به لفظ درآوردن»، «صیرورت» و «القاء علم در باطن دیگری» در مرتبۀ فرستنده، قیدهای «توسعه و جدایش»، «تنوع و گوناگونی»، «صداقت و راستی در بیان»، «خوانش‌پذیری»، «استحکام درونی»، «بیان‌پذیری»، «نشانه‌داری» و «روشن بودن» در مرتبۀ پیام و قیدهای «ایجاد قوۀ‌ تشخیص»، «متمایز شدن»، «خود نگه‌داری»، «ایجاد انگیزه»، «یادآوری»، «هدایت‌پذیری» و «اشراف و تسلط» در مرتبۀ گیرندۀ این پیام قرار گرفته‌اند و عربیّت، مفهومی است که در همۀ این مراتب جریان دارد.

کلیدواژه‌ها


 
[1]. آلوسی، سید محمود (1415). روح­المعانی فی تفسیرالقرآن­العظیم. بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[2]. ابن‌درید، محمدبن­حسن (1344). جمهره­اللغه. بیروت، دارالعلم.
[3]. ابن‌فارس، احمد‌ (1404). معجم مقاییس­اللغه. قم، مکتب الاعلام­الاسلامی.
[4]. ابن‌منظور، محمد‌بن­مکرم(1414). لسان­العرب. بیروت، دار صادر.
[5]. احمدرضا (1959). معجم متن اللغه موسوعه­لغویه حدیثه. بیروت، دار مکتبه‌الحیاه.
[6]. ازهری، محمد‌بن­احمد(1421). تهذیب اللغه. بیروت، دار احیاءالتراث­العربی.
[7]. ایچیسون، جین (1371). مبانی زبان‌‌شناسی. مترجم: محمد فائض، تهران، مؤسسۀ انتشارات نگاه.
[8]. باقری، مهری (1378). مقدمات زبان شناسی. تهران، نشر قطره.
[9]. بی‌یرویش، مانفرد (1374). زبان شناسی جدید. مترجم: محمدرضا باطنی، تهران، آگاه.
[10]. پاکتچی، احمد (1392). جزوۀ گنج ­واژۀ قرآن‌کریم؛ ساختار معنایی براساس یک رابطۀ شبکه‌ای. تهران، مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق(ع).
[11]. پالمر، فرانک (1374). نگاهی تازه به معناشناسی. مترجم: کورش صفوی، تهران، کتاب ماد.
[12]. جواد، علی (1971). المفصل فی تاریخ­العرب قبل­الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین.
[13]. جوهری، اسماعیل‌بن­حماد (1376). الصحاح. بیروت، دارالعلم.
[14]. حقی بروسوی، اسماعیل (بی‌تا). تفسیر روح­البیان، بیروت، دارالفکر.
[15]. درویش، محیی‌الدین (1415). اعراب القرآن و بیانه،‏ سوریه، دارالإرشاد.
[16]. راغب اصفهانی، حسین‌بن­محمد (1412). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت، دارالقلم.
[17]. رشید رضا، محمد (1420). تفسیر المنار. بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[18]. زبیدی، محمد مرتضی (1414). تاج­العروس من جواهرالقاموس. بیروت، دارالفکر.
[19]. زرکشی، بدرالدین (1410).  البرهان فی علوم­القرآن. تحقیق: یوسف عبدالرحمان مرعشی، شیخ جمال­الدین ­الذهبی، الشیخ ابراهیم عبدالله الکردی، بیروت، دارالمعرفه.
[20]. زمخشری، محمود (1407).  الکشاف عن حقائق غوامض­التنزیل، بیروت، دارالکتاب­العربی.
[21]. ستوده‌نیا، محمد رضا (1383)، «اسرار عربی بودن قرآن». گلستان قرآن، شماره 198، زمستان، صص 47ـ50.
[22]. صافی، محمود‌بن­عبد‌الرحیم (1418). الجدول فی اعراب‌القرآن. بیروت، دار‌الرشید مؤسسۀ الإیمان.
[23]. صفوی، کورش (1392). «کدام معنا ؟»، علم زبان، شمارۀ 1، زمستان، صص 11ـ40.
[24]. ــــــــــــــ (1384). فرهنگ توصیفی معناشناسی. تهران، فرهنگ معاصر.
[25]. ـــــــــــــــ (1383). درآمدی بر معناشناسی. تهران، سورۀ مهر.
[26]. طباطبایی، سیدمحمد‌حسین (1417). ‏المیزان فی تفسیر‌القرآن‏. قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[27]. طبرسی، فضل­بن‌حسن (1372). ‏مجمع ‌البیان فی تفسیر‌القرآن.‏ تهران، انتشارات ناصرخسرو.
[28]. طبری، محمد‌بن‌جریر (1412). جامع‌البیان فی تفسیر‌القرآن. بیروت، دار‌المعرفه.
[29]. عدالت نژاد، سعید (1382). روش سمانتیکی در مطالعات اسلامی. تهران، تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
[30]. عسکری، حسن­بن­عبدالله (1400). الفروق فی اللغه. بیروت، دار الافاق­الجدیده.
[31]. فخرالدین رازی، محمد‌بن‌عمر (1420). مفاتیح‌الغیب. بیروت، دار‌احیاء التراث‌العربی.
[32]. فراهیدی، خلیل‌بن­احمد (1409). کتاب العین. قم، نشر هجرت.
[33]. فیروز آبادی، محمدبن­یعقوب (1415). القاموس­المحیط، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[34]. مختار عمر، احمد (1386). معناشناسی. مترجم: حسین سیدی، مشهد، دانشگاه فردوسی.
[35]. مصطفوی، حسن (1430). التحقیق فی کلمات‌القرآن الکریم. بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[36]. مهدوی‌کنی، صدیقه (1381). «زبان شناسی قرآن». گلستان قرآن، شماره130، آبان، صص20ـ22.
[37]. نقره، عباس­علی (1384)، «نگاهی به موضوع عربیت قرآن»، مصباح، شماره 58، تابستان، صص 75ـ92.