جریان اهل ادب امامیه در مدرسۀ حدیثی بغداد از آغاز تا سدۀ چهارم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

چکیده

بغداد یکی از اصلی‏ترین مراکز تجمّع شیعیان امامی است که در طول سده‏های متمادی به مکان مناسبی برای رشد فرهنگ تشیّع در عرصه‏های حدیثی، تفسیری، فقهی و کلامی تبدیل شده است. در میان جریان‏های نیک‏شناختۀ امامی در بغداد باید از «جریان اهل ادب» یاد کرد که به رغم جایگاه مهم در تاریخ فکر امامیه، مورد کم‏توجهی قرار گرفته است. لذا، این نوشتار برای نخستین بار به بازشناسی این جریان کم‏شناختۀ امامی در بغداد می‌پردازد. مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد که این جریان همزمان با تأسیس بغداد در سده دوم و متأثّر از «ادب دیوانی» برآمده از فرهنگ ایرانیان در آیین کشورداری، پای گرفت. همچنین معرفی شخصیت‏های اثرگذار این جریان فکری روشن می‌سازد که اهل ادب امامیۀ بغداد، افزون بر توجه به امور دیوانی در دستگاه حکومتی، به تولید آثار ارزنده‏ای در دیگر جنبه‏های ادب همچون ادب زبان‏شناختی، اخلاقی و دینی همّت گماردند.

کلیدواژه‌ها


[1]. آذرنوش، آذرتاش (1377). «ادب»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد هفتم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[2]. آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن (1983). الذریعة إلی تصانیف الشیعة. بیروت، دار الأضواء.
[3]. ابن أبی الحدید، عزالدین (1998). شرح نهج البلاغة. تحقیق محمد عبدالکریم النمری، بیروت، دار الکتب العلمیة.
[4]. ابن أبی الدنیا، عبدالله بن محمد (2010). موسوعة الإمام ابن أبی الدنیا. تحقیق خیری بن سعید، قاهره، دار التوفیقیة للتراث.
[5]. ---------- (2010). موسوعة رسائل ابن أبی الدنیا. تحقیق احمد فرید المزیدی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
[6]. ابن اثیر، علی بن محمد (1997). الکامل فی التاریخ. تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی.
[7]. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد (1410). السرائر. قم، دفتر انتشارات اسلامی.
[8]. ابن حجر عسقلانی، احمد (1406). لسان المیزان. بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
[9]. ابن خلدون، عبدالرحمان (1988). تاریخ ابن خلدون. تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر.
[10]. ابن خلکان، احمد بن محمد (؟). وفیات الأعیان. تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر.
[11]. ابن داود حلی، حسن بن علی (1342). الرجال. تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، تهران، دانشگاه تهران.
[12]. ابن شهر آشوب، محمد بن علی (؟). معالم العلماء. تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، بیروت، دار الأضواء.
[13]. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (2002). عیون الأخبار. تحقیق محمد الإسکندرانی، بیروت، دار الکتاب العربی.
[14]. ---------- (1997). أدب الکاتب. تحقیق محمد طعمة الحلبی، بیروت، دار المعرفة.
[15]. ---------- (1992). المعارف. تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
[16]. ابن مقفع، عبدالله (1994). الأدب الصغیر و الأدب الکبیر. بیروت، دار الکتاب العربی.
[17]. ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1398). الفهرست. بیروت، دار المعرفة.
[18]. ابوغالب زراری، احمد (1369). رسالة أبی غالب الزراری. قم، مرکز البحوث و التحقیقات الإسلامیّة.
[19]. اقبال آشتیانی، عباس (1345). خاندان نوبختی. تهران، کتابخانه طهوری.
[20]. امین، سید محسن (؟). أعیان الشیعة. تحقیق حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.
[21]. انصاری، حسن (1370). «ابن عبدون»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد چهارم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[22]. بحرالعلوم، سید مهدی (1363). الفوائد الرجالیة. تحقیق محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران، مکتبة الصادق.
[23]. بخاری، محمد بن إسماعیل (1996). الأدب المفرد. تحقیق حبیب محمد طه، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة.
[24]. ---------- (1987). الصحیح. تحقیق مصطفی دیب البغا، بیروت، دار ابن کثیر.
[25]. برقی، احمد بن محمد (1342). الرجال. تحقیق حسن مصطفوی، تهران، دانشگاه تهران.
[26]. بروکلمان، کارل (؟). تاریخ الأدب العربی. ترجمه عبدالحلیم النجار، قم، دار الکتاب الإسلامی.
[27]. بستانی، بطرس (؟). دائرة المعارف: قاموس عام لکلّ فن و مطلب. بیروت، دار المعرفة.
[28]. بهرامیان، علی (1383). «بغداد: تاریخ: از بنیاد تا عصر امیر الامرایان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد دوازدهم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[29]. پاشا، أحمد زکی (1914). مقدمه بر التاج فی أخلاق الملوک منسوب به جاحظ. قاهره، دار إحیاء التراث العربی.
[30]. پاکتچی، احمد (1392).  تأملاتی در مباحث فرهنگ اسلامی. به کوشش مرتضی سلمان‌نژاد، تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
[31]. ---------- (1392). نصوص و أبحاث حول نهج البلاغة و مدوِّنه. تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
[32]. ---------- (1391). «حوزه‏های کم‏شناخته و متقدم حدیث و معارف امامیه در عراق، شام و مصر». صحیفه مبین، دوره 18، شماره 52، پاییز و زمستان، صص125-166.
[33]. ---------- (1383). «بغداد: علوم و معارف دینی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد دوازدهم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[34]. ---------- (1381). «بخاری»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد یازدهم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[35]. جاحظ، عمرو بن بحر (1964). رسالة فی ذمّ أخلاق الکتّاب، ضمن رسائل الجاحظ. تحقیق محمد عبدالسلام هارون، قاهره، مکتبة الخانجی.
[36]. ---------- (1964). رسالة فی صناعات القواد، ضمن رسائل الجاحظ. قاهره، مکتبة الخانجی.
[37]. ---------- (1914). کتاب التاج فی أخلاق الملوک. تحقیق أحمد زکی پاشا، قاهره، دار إحیاء التراث العربی.
[38]. حسن‏دوست، محمد (1393). فرهنگ ریشه‏شناختی زبان فارسی. تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
[39]. خطیب بغدادی، احمد بن علی (1422). تاریخ بغداد. تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الإسلامی.
[40]. دهخدا، علی اکبر (1373). لغت‏نامه. تحقیق محمد معین و جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران.
[41]. زرکلی، خیرالدین (2002). الأعلام. بیروت، دار العلم للملائین.
[42]. زریاب، عباس (1374). «آل نوبخت». دائرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد دوم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[43]. سجادی، صادق (1394). «دیوانسالاری ایرانی به روزگار اسلام تا پایان عصر اول عباسی»، تاریخ جامع ایران. جلد ششم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[44]. سید بن طاووس، علی بن موسی (1406). فلاح السائل و نجاح المسائل. قم، بوستان کتاب.
[۴۵]. سید رضی، محمد بن الحسین (1414). نهج البلاغة. ترجمه و شرح علینقی فیض الإسلام، قم، انتشارات هجرت.
 
[4۶]. سید مرتضی، علی بن حسین (1405). مسألة فی العمل مع السلطان، ضمن رسائل الشریف المرتضی. تحقیق: احمد حسینی، قم، دار القرآن الکریم.
[4۷]. صفدی، صلاح الدین (2000). الوافی بالوفیات. تحقیق احمد ارنؤوط، بیروت، دار إحیاء التراث.
[4۸]. طباطبایی، سید محمد کاظم (1395). تاریخ حدیث شیعه (عصر غیبت). قم، دارالحدیث.
[4۹]. طبری، محمد بن جریر (1407). تاریخ الأمم و الملوک. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[۵۰]. طوسی، محمد بن حسن (1420). الفهرست. قم، انتشارات ستاره.
[5۱]. ---------- (1414). الرجال. تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
[5۲]. طه حسین (1989). فی الأدب الجاهلی. قاهره، دار المعارف.
[5۳]. ---------- (1982). من تاریخ الأدب العربی. بیروت، دار العلم للملایین.
[5۴]. عبدالحمید بن یحیی (1913). رسالة إلی الکتّاب، ضمن رسائل البلغاء محمد کرد علی. قاهره، دار‌الکتب العربیة الکبری.
[5۵]. عکاشه، ثروت (1992). مقدمه بر المعارف ابن قتیبه. قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
[5۶]. علامه حلی، حسن بن یوسف (1411). خلاصة الأقوال. نجف اشرف، دار الذخائر.
[5۷]. علوی، سید علی (1390). تاریخ تحولات سیاسی و اداری در ایران. تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
[5۸]. فره‏وشی، ابراهیم (1346). فرهنگ پهلوی. تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
[5۹]. کرامتی، یونس (1383). «بغداد: تاریخ علم»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد دوازدهم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[۶۰]. کشی، محمد بن عمر (1363). معرفة الرجال. اختیار شیخ طوسی، تحقیق: مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت(ع).
[6۱]. مؤدب، سید رضا (1384). تاریخ حدیث. قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.
[6۲]. مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الأنوار. بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[6۳]. محاسبی، حارث بن اسد (1411). آداب النفوس. بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة.
[6۴]. محیط طباطبایی، محمد (1318). «ادب و ادیب». ماهنامۀ آموزش و پرورش، سال 9، شماره 1، فروردین، صص2-8.
[6۵]. مرزبانی، محمد بن عمران (1982). معجم الشعراء. تحقیق ف. کرنکو، بیروت، دار الکتب العلمیة.
[6۶]. مزیدی، احمد فرید (2010). مقدمه بر موسوعة رسائل ابن أبی الدنیا. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[6۷]. مسلم بن حجاج (؟). الصحیح. تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[6۸]. مشکور، محمد جواد (1346). فرهنگ هزوارش‏های پهلوی. تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
[6۹]. مظفر، محمد حسین (؟). تاریخ الشیعة. قم، انتشارات بصیرتی.
[۷۰]. معارف، مجید (1388). تاریخ عمومی حدیث. تهران، انتشارات کویر.
[7۱]. ---------- (1376). پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه. تهران، مؤسسۀ ضریح.
[7۲]. موسوی تنیانی، سید اکبر (1394). «مدرسۀ حدیثی امامیه در بغداد (در عصر حضور)». علوم حدیث، دوره 20، شماره 76، تابستان، صص137-159.
[7۳]. نجاشی، احمد بن علی (1365). الرجال. قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
[74]. وجدی، محمد فرید (1971). دائرة المعارف القرن العشرین. بیروت، دار المعرفة.
[75]. وهمن، فریدون (1394). «آموزش و پرورش در ایران باستان»، تاریخ جامع ایران. جلد چهارم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[76]. یاقوت حموی، شهاب الدین (1995). معجم البلدان. بیروت، دار صادر.
[77]. ---------- (1991). معجم الأدباء. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[78]. یعقوبی، احمد بن اسحاق (1422). البلدان. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[79]. Bray, Julia (2006). "Adab", Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. ed. Josef W. Meri, vol. 1, New York/ London, Routledge.
[80]. Gabrieli, F. (1986). "Adab", The Encyclopedia of Islam. 2nd ed., vol. 1, Leiden, Brill.