بازسازی انگاره «اصل» در نظرگاه شیخ طوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع).

2 استادیار رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه مازندران.

چکیده

«اصل» محوری‏ترین مکتوبۀ روایی در تاریخ حدیث امامیه است که نقشی بی‏بدیل در شکل‏دهی به جوامع رواییِ امامیه ایفا نموده است. از همین روی در طول تاریخ، عالمان امامی در مسیر دستیابی به تعریفی روشن از این مفهوم و شناسایی مصادیق آن تلاش کرده‏اند. در این میان، هرچند شیخ طوسی سعی بسیاری جهت معرفی اصول به نسل‏های بعد نموده است، اما جای خالی نظرگاه وی به عنوان شیخ طائفۀ امامیه پیرامون مفهوم «اصل» احساس می‏شود. این نوشتار تلاش دارد تا با دقت در گزارش‏های وی پیرامون اصول، این خلأ را جبران کند. این مطالعه نشان می‏دهد که شیخ طوسی با محوریت‏بخشی به عصر امام صادق(ع) در پیدایی اصول، «اصل» را در قبال «مصنَّف» تعریف کرده و آن را تنها مشتمل بر بیانات معصومان(ع) و عاری از باب‌بندی و آرای شخصی مؤلف می‏دانست. همچنین این مطالعه، منابع مورد استناد شیخ در اصل‏انگاری مکتوبات حدیثی متقدم را مورد بحث قرار داده است.

کلیدواژه‌ها


[1]. آقا بزرگ تهرانی (بی تا). الذریعة إلی تصانیف الشیعة. بیروت، دارالأضواء.
[2]. ابن ادریس حلی (1410ق). السرائر و المستطرفات. قم، انتشارات اسلامی.
[3]. ابن بابویه، محمد (1395ق). کمال الدین و تمام النعمة. تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات اسلامیه.
[4]. ---------- (1413ق). کتاب من لا یحضره الفقیه. تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی.
[5]. ابن خزیمة، محمد (1390ق). صحیح ابن خزیمة. بیروت، المکتب الإسلامی.
[6]. ابن داود حلی، حسن بن علی (1342ش). الرجال. تهران، دانشگاه تهران.
[7]. ابن سعد، محمد (1968م). الطبقات الکبری. بیروت، دارصادر.
[8]. ابن شهرآشوب، محمد (1376ق)، مناقب آل أبی طالب(ع)، النجف، المطبعة الحیدریة.
[9]. ---------- (1380ق). معالم العلماء. النجف، المطبعة الحیدریة.
[10]. ابن صلاح شهرزوری (1416ق)، مقدمة ابن صلاح فی علوم الحدیث، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[11]. ابن فارس، احمد (1399ق). معجم مقاییس اللغة. بیروت، دارالفکر.
[12]. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت، دارصادر.
[13]. ابونعیم اصفهانی (1417ق). المسند المستخرج علی صحیح الإمام مسلم. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[14]. ابوهلال عسکری، حسن (بی تا). الفروق اللغویة. مصر، دارالعلم و الثقافة.
[15]. استرآبادی، محمد امین (1424ق). الفوائد المدنیة. قم، النشر الإسلامی.
[16]. امین، سید محسن (بی تا). أعیان الشیعة. بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
[17]. ایزدی، مهدی (1391ش). «نقش امام صادق(ع) در حوزۀ حدیث و علوم آن»، ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق(ع). تهران، دانشگاه امام صادق(ع) .
[18]. برقی، احمد بن محمد (1342ش). رجال البرقی. تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
[19]. بیهقی، احمد (1414ق). سنن البیهقی الکبری. مکه، مکتبة دار الباز.
[20]. پاکتچی، احمد (1379ش). «اصول فقه»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران، دائرة‏المعارف بزرگ اسلامی.
[21]. --------- (1391ش). «امام صادق(ع) و تدوین عقاید جعفری»، مبانی و روش اندیشۀ علمی امام صادق(ع)، تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
[22]. --------- (1391ش). «شرایط علمی و فرهنگی در عصر امام صادق(ع) و بستر شکل‏گیری مذهب جعفری»، ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق(ع). تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
[23]. ---------- (1392ش). «حله، مکتب فقهی حله»، دائرةالمعارف اسلامی. تهران، دائرة‏المعارف بزرگ اسلامی.
[24]. تستری، محمد تقی (1410ق). قاموس الرجال. قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
[25]. جوهری، اسماعیل (1407ق). تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت، دارالعلم للملائین.
[26]. حاج منوچهری، فرامرز (1379ش). «اصل»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران، دائرة‏المعارف بزرگ اسلامی.
[27]. حاکم نیشابوری، محمد (1411ق). المستدرک علی الصحیحین. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[28]. حسین بن عبدالصمد (1401ق). وصول الأخیار إلی أصول الأخبار. قم، مجمع الذخائر الإسلامیة.
[29]. حسینی جلالی، محمدحسین (1422ق). «الأصول الأربعمائة». دائرةالمعارف الإسلامیة الشیعیة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
[30]. حسینی سرشت، محمدصادق؛ مهریزی، مهدی (1394ش). «فعالیت‏های متن‏پژوهانۀ محدثان اصفهان در سده‏های یازدهم و دوازدهم»، علوم حدیث، قم، سال 20، شماره 76، تابستان، ص39-70.
[31]. خطیب بغدادی، احمد (2002م). تاریخ بغداد. بیروت، دارالغرب الاسلامی.
[32]. خلیل بن احمد (1410ق). کتاب العین. قم، انتشارات هجرت.
[33]. خویی، سید ابوالقاسم (1413ق). معجم رجال الحدیث. النجف، مؤسسة الإمام الخویی.
[34]. دارقطنی، علی بن عمر (1386ق). سنن الدارقطنی. بیروت، دار المعرفة.
[35]. ذهبی، شمس‏الدین (1998م). تذکرة الحفاظ. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[36]. راغب اصفهانی (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. بیروت/دمشق، دارالعلم/دارالشامیة.
[37]. سبحانی، جعفر (1430ق). کلیات فی علم الرجال. قم، النشر الإسلامی.
[38]. سید بحرالعلوم، مهدی (1363ش). الفوائد الرجالیة. تهران، مکتبة الصادق.
[39]. شهید اول (1419ق). ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة. قم، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث.
[40]. شهید ثانی (1408ق). الرعایة فی علم الدرایة. قم، کتابخانۀ آیت الله مرعشی.
[41]. شیخ بهایی (1414ق). مشرق الشمسین. مشهد، بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی.
[42]. صفاخواه، محمدحسین؛ طالعی، عبدالحسین (1380ش). پژوهشی در منابع و مستندات تهذیب الأحکام شیخ طوسی. تهران، انتشارات ابرون.
[43]. طبرسی، فضل بن حسن (1417ق). إعلام الوری بأعلام الهدی. قم، مؤسسة آل البیت(ع).
[44]. طریحی، فخرالدین (1375ش). مجمع البحرین و مطلع النیرین. تهران، کتابفروشی مرتضوی.
[45]. طوسی، محمد بن حسن (1373ش). رجال الطوسی. قم، النشر الاسلامی.
[46]. ---------- (1407ق). تهذیب الأحکام. تحقیق، خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
[47]. ---------- (1414ق). الأمالی. قم، دارالثقافة.
[48]. ----------  (1417ق). العدّة فی أصول الفقه، قم، بی جا.
[49]. ---------- (1417ق). الفهرست. قم، مؤسسة نشر الفقاهة.
[50]. ---------- (1420ق). فهرست کتب الشیعة و أصولهم. قم، انتشارات ستاره.
[51]. عتر، نورالدین (1432ق). منهج النقد فی علوم الحدیث. دمشق، دارالفکر.
[52]. علامه حلی، حسن بن یوسف (1411ق). خلاصة الاقوال. نجف، دارالذخائر.
[53]. علامه مجلسی، محمد باقر (1404ق). مرآة العقول. تهران، دارالکتب الإسلامیة.
[54]. ---------- (1406ق). ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار. قم، کتابخانۀ آیت الله مرعشی.
[55]. غروی نائینی، نهله (1386ش). تاریخ حدیث شیعه. قم، مؤسسۀ شیعه‏شناسی.
[56]. فیض کاشانی، ملا محسن (1406ق). الوافی. اصفهان، کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین علی(ع).
[57]. فیومی، احمد (بی تا). المصباح المنیر. بیروت، المکتبة العلمیة.
[58]. قهپایی، عنایت الله (بی تا). مجمع الرجال. قم، مؤسسۀ اسماعیلیان.
[59]. کردنژاد، نسرین (1391ش). بررسی تطبیقی شیوه‏های جمع‏آوری کتاب‏های حدیثی. تهران، شرکت چاپ و نشر بین‏الملل.
[60]. کشی، محمد بن عمر (1363ش). رجال کشی، گزینش شیخ طوسی با نام: اختیار معرفة الرجال. قم، مؤسسة آل البیت(ع).
[61].کلبرگ، ایتان (1390ش). اصول اربعمائه. ترجمه: مرتضی کریمی نیا، حدیث اسلامی، خاستگاه‏ها و سیر تطور، قم، انتشارات دارالحدیث.
[62]. مامقانی، عبدالله (1411ق). مقباس الهدایة فی علم الدرایة. قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.
[63]. مجلسی، محمد تقی (1406ق). روضة المتقین. قم، مؤسسه کوشانپور.
[64]. محقق حلی (1364ش). المعتبر. قم، مؤسسة سید الشهداء(ع).
[65]. میر داماد، محمدباقر (1422ق). الرواشح ‏السماویة. تحقیق غلامحسین قیصریه‌ها و نعمت الله جلیلی، قم، دارالحدیث.
[66]. معارف، مجید (1376ش)، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران، مؤسسۀ ضریح.
[67]. ---------- (1388ش). تاریخ عمومی حدیث. تهران، انتشارات کویر.
[68]. مفید، محمد بن نعمان (1413ق). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. قم، کنگرۀ شیخ مفید.
[69]. ---------- (1414ق)، الفصول المختارة. بیروت، دارالمفید.
[70]. موحدی ابطحی، محمدعلی (1417ق). تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ النجاشی. قم، بی جا.
[71]. مؤدب، سید رضا (1384ش). تاریخ حدیث، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.
[72]. مهدوی راد، محمد علی (1388ش). تدوین الحدیث عند الشیعة الإمامیة. تهران، هستی نما.
[73]. میرزای نوری، حسین (1408ق). مستدرک الوسائل. قم، مؤسسة آل‌البیت(ع).
[74]. نجاشی، احمد بن علی (1365ش). الرجال. قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
[75]. نعمانی، ابن ابی زینب (1397ق). الغیبة. تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق.