مفسران معاصر امامیه و غرر قرآن؛ چیستی، رهیافت‌ها و گونه‌ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

آیاتی از قرآن به دلیل دارا بودن ویژگی‌های برجستۀ محتوایی و بیانی, مرجعیت و جامعیت خاصی در تبیین آموزه های قرآنی یافته و به مرور از شهرت، فراوانی ارجاع و استناد در احادیث و اقوال مفسران برخوردار شده‌اند. در برخی از تفاسیر معاصر امامیه از این آیات، به عنوان «آیات غُرر» یاد شده و معارف ژرفی از درونمایۀ آنها استخراج شده است. علی‌رغم استناد به آیات غرر، ماهیت، ملاک‌ها و شاخص­های انتخاب این آیات بیان نشده و مباحث نظری و روش‌شناختی آن تبیین نگردیده است. در این مقاله، تبیین چیستی معنایی و مفهومی غرر، زمینه‌های پدیداری آیات غرر، انواع رهیافت‌ها، اکتشاف و الگوی طبقه‌بندی این آیات بررسی شده است. غُرر قرآنی ریشه در سنت و عترت داشته و به عبارت‌های تام قرآنی که در موضوع خود در مجموع آیات قرآنی از برجستگی خاص بیانی و محتوایی برخوردار بوده و در تبیین موضوع و پاسخگویی به مسائل آن  منحصر به فرد و کارآمد باشند، اطلاق می‌شوند. دو رهیافت غایت‌گرا و محتوا‌ گرا میان مفسران معاصر امامیه در انتخاب آیات غرر رایج است. اکتشاف غرر قرآنی بر پایۀ روش‌های نقلی، اجتهادی و تُراثی ممکن است و الگوی جامع و معیار در این خصوص، طبقه‌بندی آن‌ها بر پایۀ نظریۀ معرفت دینی در ساحت‌های پنج‌گانۀ اصلی آن است.

کلیدواژه‌ها


[۱]. ابن أثیر، مجد الدین (1364ش). النهایة فی غریب الحدیث والأثر (ج3) و (ج4). قم، إسماعیلیان.
[۲]. ابن حزم، علی بن احمد (1983م). جمهرة أنساب العرب. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[۳]. ابن حنبل، احمد (؟). المسند(ج2). بیروت, دار صادر.
[۴]. ابن سلام، قاسم (1384ق). غریب الحدیث(ج3). بیروت، دار الکتاب العربی.
[۵]. ابن سیده، علی بن اسماعیل(؟). المخصص (ج4). لبنان, دار احیاء التراث العربی.
[۶]. ابن فارض، عمر بن حسین (2005 م)، دیوان ابن فارض. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[۷]. ابن کرامة، شرف الاسلام (2000 م). تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین. قم, مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة.
[۸]. ابن منظور، محمد بن مکرم (1405 ق). لسان العرب (ج5). قم، نشر أدب الحوزة.
[۹]. أزری التمیمی، کاظم (1980 م). دیوان الأزری الکبیر. بیروت، دار التوجیه الإسلامی.
[۱۰]. آملی، سید حیدر (1428ق)، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخظم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم (ج1). قم, نور علی نور.
[۱۱]. بغدادی، عبد القادر (1998م)، خزانة الأدب (ج4). بیروت، دار الکتب العلمیة.
[۱۲]. بلعید، صادق (2004م.). القرآن و التشریع. بیروت، منشورات الحلبی الحقوقیه.
[۱۳]. پاکتچی، احمد (1390ش). تاریخ تفسیر قرآن کریم. تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
[۱۴]. ثعالبی نیشابوری، عبد‌الملک (1983م.). یتیمة الدهر (ج1) و (ج3). بیروت، دار الکتب العلمیة.
[۱۵]. ثعالبی، عبد الرحمن (1418ق). جواهر الحسان فی تفسیر القرآن (ج1). بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[۱۶]. ثمالی، ابوحمزه (1378ش)، تفسیر أبی حمزة الثمالی. قم، الهادی.
[۱۷]. جلائیان، علی اکبر (1384ش)، اهل البیت فی القرآن الکریم: سوره الحمد و البقره. مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
[۱۸]. جلیلی، هدایت (1387ش). تفسیر موضوعی. قم، بوستان کتاب.
[۱۹]. جوادی آملی، عبدالله (1380ش). «شیوه تفسیری». آینۀ مهر، ویژۀ بیستمین سالگرد و بزرگ‌داشت علا‌مه طباطبایی.
[۲۰]. جوادی آملی، عبدالله (138ش). تسنیم. قم، مرکز نشر اسراء.
[۲۱]. جوهری، إسماعیل بن حماد (1956م).  الصحاح (ج2). بیروت، دار العلم للملایین.
[۲۲]. حائری تهرانی، میر سید علی (1377ش). مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر (ج‏2). تهران, دار الکتب الاسلامیه.
[۲۳]. حجازی، ابراهیم (1377ش). آیات العقائد. مشهد، آستان قدس رضوی.
[۲۴]. حسینی أستر آبادی، شرف الدین علی (1407ق). تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة. قم، أمیر.
[۲۵]. حمیری قمی، عبد الله (1413ق). قرب الاسناد. قم، مؤسسة آل‌البیت(ع).
[۲۶]. خالدی، صلاح عبد الفتاح (2008م).  التفسیر الموضوعی بین النظریة و التطبیق. اردن، دار النفائس.
[۲۷]. خرمشاهی، بهاء الدین (1377ش). دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی. تهران، دوستان- ناهید.
[۲۸]. درّاز، عبدالله (1973م). دُستور الاخلاق فی القرآن. بیروت، موسسة الرساله.
[۲۹]. دینوری، ابن قتیبة (2006 م). الشعر و الشعراء (ج1). قاهرة, دار الحدیث.
[۳۰]. دینوری، ابن قتیبة (1988م). غریب الحدیث (ج1). بیروت، دار الکتب العلمیة .
[۳۱]. راد،علی (1391ش). «احکام القرآن ابن عربی» : جریان شناسی تفاسیر فقهی(ج1). مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
[۳۲]. ---------- (1390ش). مبانی کلامی امامیه در تفسیر. تهران، نشر سخن.
[۳۳]. ---------- (1393ش). انسان در تراز قرآن. قم، دار الحدیث.
[۳۴]. زمخشری، محمود (1960م) أساس البلاغة. قاهرة، دار و مطابع الشعب.
[۳۵]. ژول لابوم (1400ق). تفصیل آیات القرآن الحکیم. تهران، بی نا.
[۳۶]. سبحانی، جعفر(1375ش). منشور جاوید. قم، موسسۀ امام صادق(ع).
[۳۷]. سبزواری، ملاهادی(1373ش), شرح مثنوى (ج3). تهران, وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
[۳۸]. سیوطی، جلال الدین (1421ق). الاتقان (ج1). بیروت، دار الکتاب العربی‏.
[۳۹]. شهید ثانی، زین الدین بن علی (1379ش). رسائل الشهید الثانی. قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم.
[۴۰]. صادقی تهرانی، محمد (1365ش). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن. قم, انتشار فرهنگ اسلامی.
[۴۱]. صالحی اندیمشکی، محمد (1425ق). القرآن و فضائل أهل البیت(ع). قم، ذوی القربى.
[۴۲]. صالحی نجف آبادی، عبد الله (1429ق). فضائل القرآن الکریم وخواص سوره وآیاته (ج1- 3). قم، مکتبة الحیدریه.
[۴۳]. صدر، محمد باقر (1399ق). المدرسة القرآنیه. بیروت، دار التعارف.
[۴۴]. صدوق، محمد (1417ق)، امالی. قم، مؤسسة البعثة.
[۴۵]. ---------- (1966م)، علل الشرائع. نجف، المکتبة الحیدریة.
[۴۶]. صفوت، أحمد زکی (1962م)، جمهرة خطب العرب فی عصور العربیة الزاهرة (ج1). بی جا، مطبعة مصطفى البابی الحلبی وأولاده.
[۴۷]. صنعانی، عبد الرزاق (؟). المصنف (ج3). تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی. بی‌جا، منشورات المجلس العلمی.
[۴۸]. طباطبایی، محمد حسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن (ج‏14) و (ج‏19). قم، دفتر انتشارات اسلامی.
[۴۹]. طبرسی، فضل بن حسن (1995م). تفسیر مجمع البیان (ج1-10). بیروت، الاعلمی.
[۵۰]. طریحی، فخر الدین (1362 ش). مجمع البحرین (ج3). تهران، نشر مرتضوی.
[۵۱]. طوسی، محمد (1387ش). المبسوط (ج7). طهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء آثار الجعفریة.
[۵۲]. عسکری، أبوهلال (1384ق). جمهرة الأمثال (ج2). بیروت، دار الجیل.
[۵۳]. عیاشی، محمد بن مسعود (؟). تفسیر العیاشی (ج1). تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، طهران، المکتبة العلمیة الإسلامیة.
[۵۴]. فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق). العین (ج4). تهران، مؤسسة دار الهجرة.
[۵۵]. قرشی، محمد بن أبی الخطاب (؟), جمهرة أشعار العرب. بیروت، دار صادر.
[۵۶]. قمی مشهدی، محمد (1366ش). تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب (ج1). طهران، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی .
[۵۷]. کاوس روحی، برندق (1393ش). «غرر الآیات در تفسیر المیزان با محوریت آیۀ 56 سورۀ ذاریات». معرفت، ش203. قم، موسسه امام خمینی.
[۵۸]. کلینی، محمد بن یعقوب (1365ش).  الکافی(ج2) و (ج6). طهران، دار الکتب الإسلامیة.
[۵۹]. محمدیان, محمد (1422ق). آیات التوحید. تهران، مشکوه.
[۶۰]. ---------- (1382ش). آیات المعاد. تهران، مشکوة.
[۶۱]. مرزوقی الأصفهانی، أحمد بن محمد (1996م). الأزمنة والأمکنة. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[۶۲]. مرعشی نجفی, شهاب الدین (1415ق).  القصاص علی ضوء القرآن و السنة. قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی العامة.
[۶۳]. مصباح یزدی (؟). معارف قرآن. قم، موسسۀ امام خمینی(ره).
[۶۴]. معرفت، هادی (1415ق). التمهید فی علوم القرآن (ج1). قم، مؤسسة النشر الاسلامی‏.
[۶۵]. مکارم شیرازی، ناصر (1377ش). پیام قرآن. قم، مدرسۀ امیر المومنین(ع).