ارزیابی روش‌شناختی تفسیر عصری «شهید» از دیدگاه شحرور‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه علوم قرآن، دانشکدۀ علوم و معارف قرآن، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

2 دانش‌آموختۀ دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم و معارف قرآن، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

چکیده

محمد شحرور یکی از دین‌پژوهان معاصر است که آثارش با رویکرد قرآن‌بسندگی و با هدف رفع تعارض دین و دنیای مدرن، مشحون از تأویلات عصری است. یکی از مباحث او، واکاوی مفهوم قرآنی «شهید» و مشتقات آن در قرآن کریم است. او شهید را به معنای مصطلح رایج آن، کشتۀ راه خدا ندانسته و تأویل آن را در دنیای امروز «مخترعان» و «خبر‌نگاران» می‌داند! این پژوهش کوشیده است به روش تحلیلی-انتقادی، روش‌شناسی تفسیر عصری از دیدگاه شحرور و رهیافت آن را بررسی کند. پژوهش‌های شحرور در الگوهای چهارگانه داده‌کاوی، تحلیل عناصر متن، تحلیل عناصر زیر‌متن و تحلیل عناصر فرا‌متن، قابل ارزیابی است. پس از بررسی تمام آیات در مرحله داده‌کاوی، جمود بر ریشه‌شناسی لغوی واژگان قرآن، نقشی در شناخت حقیقت قرآنی واژه ندارد. اشتراکات لفظی مفردات قرآنی، در پرتو قرائنی همچون سیاق متن، استعمالات تاریخی و شرعی تحول و حقیقت یابند. واژه «شهید» و مشتقات آن، بنابر دیدگاه مفسرانی مانند شیخ طوسی، بر وجوه هفت‌گانه در قرآن کریم استعمال شده که یکی از آنها به معنای مصطلح است. خاستگاه تفاوت نظر در تفسیر واژگان و تسری گوهر معنای واژگان به سایر استعمالات واژه، با اختلاف دیدگاه به بحث وضع الفاظ مربوط است. از سویی دیگر، نبود‌قرینه منصرف در مصداقی معین و تغییر‌نیافتن ماهیت واژه از شرایط تمسک به عموم لفظ در فرآیند عصری‌سازی متون دینی است. همچنین در فرآیند عصری‌سازی متون دینی، باید ازجری و تطبیق استحسانی پرهیز نمود. ارتباط معنایی ظاهر متن با معنای عصری یکی از ضوابط تفسیر عصری است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم (1380). ترجمه ناصر مکارم شیرازی. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
ابن‏ابی‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد (1419). تفسیر القرآن العظیم. تحقیق: اسعد محمد طیب. ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز.
ابن‏عاشور، محمدطاهر (1420). تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏.
ابن‌عربی، محمد بن عبدالله بن ابوبکر (1424). تفسیر ابن‌عربی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب‏ (1422). المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی‏ محمد. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
آخوند خراسانى [محمد کاظم بن حسین خراسانی] (1409) ‏. کفایة الاصول. قم: موسسة آل البیت (ع).
بابایی، علی‌اکبر (1389). مکاتب تفسیری. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم (1422). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
جانی‌پور، محمد (1392). »بررسی مفهومی و مصداقی «مقتول فی سبیل الله» از دیدگاه قرآن و روایات.» پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم. 10 (1)، 79-101.
جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن (1430). درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم‏. تصحیح: محمد ادیب‏ شکور. اردن: دارالفکر.
حسکانى، عبیدالله بن عبدالله (1411). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. تحقیق: محمدباقر محمودى. تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، مؤسسة الطبع و النشر.
حکیم، محمدباقر (1378). علوم قرآنی. تهران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان.
خاکپور، رحیم و شاهنده، آمنه (1397). »نگرشی انتقادی بر جریان حدیث سالاری در ایجاد رابطه معنایی بین «شهید» و «مقتول فی سبیل الله» در متن قرآن. » فصلنامه علمی علوم حدیث. 23 (88) , 144-165.
خوئی، سید‌ابوالقاسم (1368). أجود التقریرات. قم: کتاب‌فروشی مصطفوی.
دامغانی، حسین بن محمد (1416). الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب الله العزیز. تحقیق: محمد حسن ابوالعزم‏ زفیتى. قاهره: جمهوریة مصر العربیة، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلى للشئون الاسلامیة، لجنة احیاء التراث الاسلامی.
رازی، ابوالفتوح حسین بن علی (1408). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1424). تفسیر الراغب الاصفهانى من اول سوره آل عمران و حتى نهایه الآیه (113) من سوره النسا. تحقیق: عادل بن علی‏ شدى. ریاض: مدار الوطن للنشر.
رجب زاده شیرین، عباسی مهرداد، ایازی محمدعلی (1400). »بررسی دیدگاه محمد شحرور در تفسیر نواندیشانه او. » نشریه علمی مطالعات تفسیری. ۱۲ (۴۷): ۲۲۹-۲۵۰.
رستم‌نژاد، مهدی (1394). پژوهشی تطبیقی در روایات تفسیری فریقین. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص).
رضایی اصفهانی، محمدعلی (1387). منطق تفسیر قرآن. قم: جامعة المصطفی العالمیة.
زرقانی، محمد عبدالعظیم (1394). ترجمه مناهل العرفان فی علوم القرآن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى.
زرکشی، محمد بن بهادر (1410). البرهان فی علوم القرآن. بیروت:‌دار المعرفة.
زمخشری، محمود بن عمر (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏. تصحیح: مصطفى حسین احمد. ‏بیروت: دارالکتاب العربی‏.
سعدی، عبدالرحمن بن ناصر (1413). القواعد الحسان لتفسیر القرآن. عربستان سعودى:‌دار ابن الجوزیه.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر (1421). الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دارالکتاب العربی.
شحرور، محمد (1990). الکتاب و القرآن قراءة معاصرة. دمشق: اهالی للطباعة و النشر و التوزیع.
ــــــــــ (1996). الاسلام والایمان منظومة القیم. دمشق: اهالی للطباعة و النشر و التوزیع.
ــــــــــ (2008). تجفیف منابع الإرهاب. بیروت: موسسة الدراسات الفکریة المعاصرة.
ــــــــــ (2010). القصص القرآنی قراءة معاصرة. بیروت: موسسة الدراسات الفکریة المعاصرة.
ــــــــــ (2016). الاسلام والانسان من نتائج القراءة المعاصرة. بیروت: دارالساقی.
شهید اول، محمد بن مکى (1400). القواعد و الفوائد. تحقیق: سید عبدالهادى حکیم‌. قم: کتاب‌فروشى مفید‌.
صادقى تهرانى، محمد (1406). الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه‏. قم: فرهنگ اسلامی.
صدر، محمد باقر (بی‌تا). المدرسة القرآنیة. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
صفار، محمد بن حسن (1404). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد (ع) ‏. تصحیح: محسن بن عباسعلی‏کوچه‌باغى. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏.
طباطبایی، محمدحسین (1390). المیزان فی تفسیر القرآن‏. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
ــــــــــ (بی‌تا). حاشیة الکفایة. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی‏.
طبرانى، سلیمان بن احمد (2008). تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى). اردن: دارالکتاب الثقافی‏.
طبرسی، فضل بن حسن (1377). جوامع الجامع. تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــ (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏. تصحیح: فضل‏الله ‏یزدى طباطبایى و هاشم رسولى. تهران: ناصر خسرو.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن‏. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی‏.
فاضل لنکرانى، محمد (1381). اصول فقه شیعه. قم: مرکز فقهى ائمه اطهار (ع).
فخر رازی، محمد بن عمر (1420). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی‏.
کریمی‌نیا، محمدمهدی؛ محمدموسایی، زینب و انصاری مقدم، مجتبی (1400). »تحلیلی بر کارکردهای هوش مصنوعی در علوم اسلامی. » پیشرفت‌های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش. 4 (۴۳)، 108-123.
لجنة الفقه المعاصر (1398). الفائق فی الاصول. قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه.
ماتریدی، محمد بن محمد (2005). تفسیر الماتریدی (تأویلات اهل السنة). بیروت: دارالکتب العلمیة.
ماوردی، على بن محمد (بی‌تا). النکت و العیون تفسیر الماوردی‏. تعلیق: سید بن عبدالمقصود عبدالرحیم. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
معتمد لنگرودی، فرشته و فتاحی زاده، فتحیه (1399). ارزیابی دیدگاه محمد شحرور در مبانی فهم و تفسیر قرآن کریم. پژوهش‌های قرآنی. 25 (94) , 45-66
معرفت، محمدهادی (1427). التأویل فی مختلف المذاهب و الآراء. تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة. المعاونیة الثقافیة. مرکز التحقیقات و الدراسات العلمیة.
مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
منتظری، اشرف و خانی، حامد [فرهنگ مهروش]. »شهید از گواه محکمه تا کشتۀ راه دین: زمینه‌های قرآنی شکل‌گیری انگاره. » مطالعات تاریخی قرآن و حدیث. 1398; 25 (66): 123-154.
نحاس، احمد بن محمد (1421). اعراب القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
نفیسی، شادی (1393). مبانی جری و تطبیق از دیدگاه علامه طباطبایی. قرآن‌شناخت. 6 (2): 5-26.
نفیسی، شادی و بقری، سعید. (1398). رویکرد محمد شحرور به سنّت و گسترۀ حجیت روایات. حدیث پژوهی. 11 (2) , 7-42.
همدانی، قاضى عبدالجبار بن احمد (1426). تنزیه القرآن عن المطاعن‏. بیروت: دارالنهضة الحدیثة.