تجزیه و تحلیل داستان انگیزۀ تألیف فصل‌الخطاب و بازشناسی ماجرای تاریخی آن‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم و معارف قرآن، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

10.22059/jqst.2023.360878.670202

چکیده

یکی از داستان‌هایی که پیرامون محدث نوری و کتاب فصل الخطاب در چند دهۀ اخیر مطرح شده، داستان «انگیزة انگلیسی» تألیف فصل الخطاب است؛ که گفته شده محدث نوری، فریب سیاست‌های ضداسلامی دولت انگلستان برای تفرقه میان مسلمین را خورده، و این کتاب را به تحریک کارمند ـ جاسوس سفارت انگلیس نوشته است. این داستان توسط آیت‌الله مرعشی‌نجفی به نقل از سردار کابلی، توسط چند نفر از علمای معاصر همانند: شبیری‌زنجانی، منتظری، آصف‌محسنى، صادقی تهرانی، نقل شده است. در پژوهش‌های جدید، مشخص شده که انتساب این داستان به محدث نوری، نادرست است. اکنون برای بازشناسی ماجرای واقعی داستان، لازم است بررسی شود: 1. روایت‌های داستان انگیزة تألیف فصل‌الخطاب چگونه و دارای چه بخش‌های متفاوتی می‌باشد؟ 2. اطلاعات و داده‌های این داستان، چه سرنخ‌هایی را به ما برای کشف واقعیت داستان می‌دهد؟ 3. آیا اطلاعات این داستان با شواهد تاریخی دیگر و مرتبط با عصر محدث نوری و سردار کابلی، هماهنگ است؟ 4. این داستان را، می‌توان با چه واقعة تاریخی تطبیق داد؟ در پژوهش پیش‌رو، با بررسی داده‌های داستان و تجزیه و تحلیل اطلاعات آن، و دقت در اطلاعاتی که ناهماهنگ با تاریخ و زندگی حاجی نوری هستند، مشخص شد که که بخش اعظم داستان آیت‌الله مرعشی منقول از سردار کابلی، داستانی پیرامون جریانات کتاب «مسالک المحسنین» در دورۀ مشروطه ایران و مخالفت شیخ فضل الله نوری با این کتاب می‌باشد؛ و ناقل داستان، دو داستان مختلف (که پیرامون دو نوری، دو سید و دو کتاب متفاوت بوده است) را، باهم مخلوط نموده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آدمیت، فریدون؛ اندیشه‌های طالبوف تبریزی؛ تهران؛ دماوند؛ ۱۳۶۳ش.
ــــــــــ، اندیشه‌های طالبوف؛ سخن؛ دورۀ 16؛ ش 5؛ 1345ش.
آرین پور، یحیی؛ از صبا تا نیما (تاریخ 150 سال ادب فارسی)؛ تهران؛ زوار؛ 1372ش.
احمدی‌نیا، محمد جواد؛ میر محمد علی شیرازی؛ تهران؛ خانۀ کتاب؛ 1395ش.
استادی، کاظم؛ کتاب‌شناسی عدم تحریف قرآن؛ قم؛ مشعر؛ 1396ش.
ــــــــــ، «مأخذشناسی ردیه‌های بر کتاب فصل الخطاب محدث نوری»؛ مخطوط؛ قم؛ کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی؛ 1402ش.
ــــــــــ، «بررسی و راستی‌آزمایی داستان انگیزه تألیف کتاب فصل الخطابِ محدث نوری (با تأکید بر نقل آیت‌الله محمد صادقی تهرانی)»؛ مطالعات ایرانی-اسلامی؛ د12؛ ش4؛ 1401ش.
افشار، ایرج؛ «طالب اف معرفی و نقد»؛ یغما؛ مرداد ش39؛ ۱۳۳۰ش.
بهرامی، عبدالله؛ خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین شاه تا اول کودتا؛ تهران؛ علمی؛ ۱۳۶۳ش.
بیورکلاند، دیوید؛ ایجاد حافظۀ کاذب در کودکان و بزرگسالان (نظریه، تحقیق و پیامدها)؛ انگلیس؛ روانشناسی؛ ۲۰۱۴م.
ترکمان، محمد؛ مجموعۀ رسـائل اعلامیه‌‌ها مکتوبات شیخ فضل الله نوری؛ تهران؛ خدمات فرهنگی رسا؛ 1362ش.
حدادی، نصرالله؛ «از باسمه تا کتاب (قدم به قدم آشنایی با تاریخچۀ نشر کتاب‌های مذهبی در ایران)»؛ خیمه؛ ش۳۷؛ ۱۳۸۶ش.
حرزالدین، محمد؛ معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء؛ قم؛ کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی؛ 1405ق.
رهنما، شهرام و علی امیری؛ تأملی بر رابطۀ انگلستان با نهضت مشروطۀ ایران (بررسی نقش انگلستان در ناکامی مشروطه)؛ مطالعات انقلاب اسلامی؛ س۱۶؛ ش۵۷؛ ۱۳۹۸ش.
سلیمانی امیری، جواد؛ از عدالت‌خانه تا مشروطۀ غربی؛ قم؛ مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه؛ ۱۳۸۴ش.
سیاح، حمید و سیف‌الله گلکار؛ خاطرات حاج سیاح یا دورۀ خوف و وحشت؛ تهران؛ امیرکبیر؛ ۱۳۵۹ش.
شبیری زنجانی، سید موسی؛ جرعه‌ای از دریا (ج3)؛ قم؛ کتاب‌شناسی شیعه؛ 1393ش.
شکوهی، میرزا حسن؛ یادگار شکوهی (مجموعه آثار میرزا حسن شکوهی از روشنفکران و مبارزان مشروطه در آذربایجان)؛ مصحح: یوسف بیگ‌باباپور و مسعود غلامیه؛ تهران؛ سفیر اردهال؛ 1392ش.
شهیدی قزوینی، ابوتراب؛ رسالۀ تذکره الغافل و ارشاد الجاهل؛ نسخۀ خطى کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی؛ شمارۀ 18477/3؛ بی‌تا.
صادقی‌تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنۀ؛ قم؛ فرهنگ الاسلامیۀ؛ 1406ق.
صادقی‌تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنۀ؛ قم؛ شکرانه؛ 1434ق.
صادقی‌تهرانی، محمد؛ علت نوشتن کتاب فصل الخطاب؛ آوای رسالت (کانال تلگرامی استاد) شمارۀ 266؛ بی‌تا.
صدرایی‌خویی، علی و ابوالفضل حافظیان؛ فهرست کتابخانه‌های چاپ سنگی کتابخانۀ آستان حضرت معصومه(س)؛ قم؛ زائر؛ ۱۳۸۳ش.
صفایى، ابراهیم؛ اسناد سیاسى؛ تهران؛ بی‌نا؛ ۱۳۵۵ش.
صوفی نیارکی، تقی؛ «نقدى بر مقالۀ خط اعتدال در نهضت مشروطیت ایران»؛ حکومت اسلامی؛ ش21؛ ۱۳۸۰ش.
طالبوف، عبدالرحیم؛ مسائل الحیات؛ تفلیس؛ مطبعه غیرت؛ ۱۳24ش.
ــــــــــ، مسالک المحسنین؛ مقدمه و تحشیه: باقر مؤمنی؛ تهران؛ شبگیر؛ ۱۳5۵ش.
ــــــــــ، مسالک المحسنین؛ تهران؛ علمی و فرهنگی؛ ۱۳۹۵ش.
ــــــــــ، سیاست طالبی؛ به کوشش رحیم رئیس‌نیا؛ تهران؛ علم؛ ۱۳57ش.
ــــــــــ، آزادی و سیاست؛ تهران؛ امید فردا؛ ۱۳96ش.
طالعی، عبدالحسین؛ علامه محدث نوری؛ تهران؛ ابرون؛ ۱۳۷۸ش.
فتحی، نصرت الله؛ «یک سند منتشر نشده مربوط به تاریخ مظروطیت یا فتوای طالبوف تبریزی به خط خودش»؛ یغما؛ س15؛ ش4؛ 1341ش.
قزوینی، محمد؛ «یادداشت‌های تاریخی: وفیات معاصرین معرفی و نقد»؛ یادگار؛ س5؛ ش4؛ 1327ش.
کسروی، احمد؛ تاریخ مشروطه ایران؛ تهران؛ امیر کبیر؛ ۱۳۷۰ش.
کانوی، ام. آ، خاطرات بازیابی شده و خاطرات دروغین؛ آکسفورد؛ دانشگاه آکسفورد؛ 1997م.
کتابچی، جلال؛ «داستان یک انتشارات مذهبی از روزگار چاپ سنگی تا امروز»؛ خبرگزاری کتاب ایران؛ فروردین ماه؛ ۱۳۹۸ش.
محسنى، محمد آصف؛، تقریب مذاهب از نظر تا عمل‌؛ قم؛ ادیان؛ ۱۳۸۶ش.
مختاری، رضا؛ جمع پریشان (جلد 1، مقالۀ الجواد قد یکبوا)؛ قم؛ دانش حوزه؛ 1391ش.
معارف، مجید؛ تلالو نور (مروری بر زندگی و آثار محدت نوری)؛ تهران؛ نشر بین الملل؛ 1394ش.
ملک‌زاده، مهدی؛ تاریخ انقلاب مشروطیت ایران؛ تهران؛ سخن؛ 1387ش.
منتظری، حسینعلی؛ بخشی از خاطرات حضرت آیت الله العظمی منتظری (3 جلدی)؛ قم؛ بی‌نا؛ 1379ش.
میرزاصالح، غلامحسین؛ بحران دموکراسی در مجلس اول (خاطرات و نامه‌های خصوصی میرزا فضلعلی آقا تبریزی)؛ تهران؛ نگاه معاصر؛ ۱۳۸۷ش.
نفیسی، سعید؛ به روایت سعید نفیسی (خاطرات سیاسی، ادبی، جوانی)؛ تهران؛ نشر مرکز؛ 1380ش.
نوری، حسین؛ فصل‏الخطاب فی تحریف کتاب رب‌الارباب؛ بی‌جا؛ چاپ سنگی؛ 1298ق.
همت‌ناصر، محمود؛ نقش انگلستان در انقلاب مشروطه ایران؛ پایان‌نامه؛ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه سیستان و بلوچستان؛ ۱۳۸۹ش.