تحلیل مفهومی و اهداف کاربردی در «تربیتِ تأدیبی» با توجه به آیاتی از سورۀ یوسف‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه علوم تربیتی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه قم، قم، ایران

10.22059/jqst.2023.355838.670152

چکیده

هدف انجام این پژوهش بررسی شیوه‌های شش‌گانة اصلاحِ رفتار به ترتیب شامل: 1. پیشگیری؛ 2. عفو و صفح؛ 3. انذار؛ 4. ملامت؛ 5. طرد و 6. عقوبت، در «تربیتِ تأدیبی» با توجه به آیاتی از سورة یوسف است.
روش تحقیق در شناختِ واژگانِ اصلی، روش تحلیل مفهومی و در استنباطِ شیوه‌هایِ اصلاحِ رفتار، روش استنتاج است. متنِ مورد مطالعه، آیاتِ چندی از سورة یوسف است که شیوه‌های اصلاح رفتار را از جانب یعقوب نبی (ع) نسبت به فرزندان خطاکارش نشان می‌دهد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که شیوه‌های اصلاح رفتار، اساساً، صورتی تأدیبی دارند و از مراحل ملایم و هماهنگ با طبیعت متربّی شروع شده و به مراحل سخت، از لحاظ تحمّلِ روانی برای او منتهی می‌گردند. ترتیبِ آیات نشان می‌دهد که یعقوب نبی (ع) از چهار مرحلة اول، در اصلاح بدرفتاریِ پسرانش استفاده کرده است، اما دو مرحلة بعدی یعنی طرد و عقوبت در آموزه‌های اخلاقی و تربیتی وی کاربردی ندارند. همچنین شیوه‌های ضمنی چون: تفهیمِ خطا، هشیاری، رفتارِ حکمت‌آموز از جانب مربّی؛ دادنِ حقِ انتخاب، ابتکار و میدانِ عمل به متربّی و در نهایت استفاده از زبان تلویحی بین اعضای خانواده، از روش‌های مؤثّر در اصلاح رفتار است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
سید رضی، ابوالحسن محمد ابن الحسین؛ نهج البلاغه؛ ترجمۀ منصور پهلوان؛ تهران؛ دارالکتب الاسلامیه؛ 1400 ش.
کتاب مقدس؛ ترجمۀ هزارۀ نو؛ نشر ایلام؛ 2014م.
آمدی، عبدالواحد؛ تصنیف غررالحکم و دررالکلم؛ قم؛ انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی؛ 1366ش.
البعلبکی، روحی؛ المورد؛، قاموس عربی-انکلیزی؛ بیروت؛ دار العلم الملایین؛ 1997م.
الرشید رضا، محمد؛ تفسیر المنار؛ قاهره؛ الهیئه المصریه العامه للکتاب؛ 1990م.
البطل، عبد السمیع؛ السید رشید رضا و سورۀ یوسف؛ نشریۀ منبر الاسلام؛ شمارۀ 8؛ 1389ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ محقق: علی شیری؛ بیروت؛ دار احیاء التراث العربی؛ 1408ق.
اژه‌ای، محمدعلی؛ مبانی منطق؛ تهران؛ انتشارات سمت؛ 1381ش.
باقری، خسرو؛ سجادیه، نرگس؛ توسلی، طیبه؛ رویکردها و روش‌های پژوهش در فلسفۀ تعلیم و تربیت؛ تهران؛ پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی؛ 1392ش.
باقری، فریبرز؛ کیایی، زهرا؛ آذربایجانی، مسعود؛ تعیین اهداف تغییر رفتار و روان انسان در سخنان امام علی (ع): پژوهشی با روش تحلیل محتوا؛ مطالعات اسلام و روانشناسی؛،1392ش، دورۀ 7، شمارۀ 13، صص 96-118.
ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن؛ محقق: اوسنه، عبد الفتاح؛ بیروت؛ دار الاحیاء التراث العربی؛ 1418ق.
جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ قم: انتشارات اسراء؛ 1378ش.
جوهری، ابونصر اسماعیل ابن حماد؛ صحاح تاج الغه و صحاح العربیه؛ بیروت: دارالعلم للملایین؛ 1407ق.
خوانساری، محمد؛ منطق صوری؛ تهران؛ مؤسسۀ انتشارات آگاه؛ 1361ش.
دیلمی، محمد ابن حسن؛ ارشاد القلوب؛ قم؛ انتشارات رضی؛ 1412ق.
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد؛ مفردات الفاظ القران؛ چاپ اول؛ بیروت؛ دارالقلم؛ 1412ق.
زبیدی، مرتضی؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ مصحح علی شیری؛ بیروت؛ نشر دارالفکر؛ 1414ق.
زمخشری، محمود ابن عمر؛ الکشاف عن حقائق غواض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل؛ به تحقیق مصطفی حسین احمد؛ چاپ سوم؛ بیروت؛ دارالکتب العربی؛ 1407ق.
شیخ طوسی، محمد ابن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت؛ دار الاحیاء التراث العربی؛ 1409ق.
علیمرادی، زهرا؛ هاشم‌نژاد، حسین؛ گل‌محمدی، جعفر؛ مهکام، رضا؛ راهکارهای تربیتی سورۀ یوسف براساس مفهوم روان‌شناختی «سازوکار دفاع روانی»؛ دو فصلنامۀ علمی-پژوهشی آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، دورۀ 6، شمارۀ 1، صص 180-203؛ 1399ش.
غزالی، محمد ابن محمد؛ تفسیر سورۀ یوسف؛ الکاتب: محمد صالح ابن خضر؛ التصنیفات: المخطوطات و الکتب النادره (غیر مصنف)؛ تهران؛ مکتبه المجلس الشورای الاسلامی؛ 1312ق.
فراهیدی، خلیل ابن احمد؛ کتاب العین؛ محقق: مهدی مخزومی؛ قم؛ مؤسسه دارالهجره؛ 1409ق.
فرهادیان، فاطمه؛ واکاوی روش‌های تربیتی بر مبنای سورۀ یوسف (تحقیق کیفی)؛ فصلنامۀ علمی تحقیقات کاربردی در حوزۀ قرآن و حدیث، سال 2، شمارۀ 2، صص 53-78؛ 1401ش.
فیروز آبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب؛ القاموس المحیط؛ مصحح: محمد نعیم العرقسوسی؛ چاپ هشتم؛ بیروت؛ المؤسسه الرساله للطباعه، والنشر و التوزیع؛ 1426ق.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی؛ تفسیر الصافی؛ مقدمه و تصحیح: حسین اعلمی؛ تهران؛ انتشارات الصدر؛ 1415ق.
قرشی، علی اکبر؛ قاموس قرآن؛ چاپ اول؛ تهران؛ دار الکتب الاسلامیه؛ 1371ش.
طباطبایی، محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ترجمۀ محمد باقر موسوی همدانی؛ تهران؛ کانون انتشارات محمدی؛ 1364ش.
طبرانی، سلیمان بن احمد؛ تفسیر القرآن العظیم؛ محقق: هشام البدرانی؛ اربد-اردن؛ دارالکتب الثقافی؛ 2008م.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ هاشم رسولی محلاتی؛ تهران؛ انتشارات فراهانی؛ 1367ش.
طبری، محمد ابن جریر؛ تفسیر الطبری، جامع البیان فی التفسیر القرآن؛ مصحح: شاکر، محمود محمد؛ قاهره؛ نشر دارالمعارف؛ 1969م.
طیب، سید عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران؛ کتابفروشی اسلام؛ 1386ش.
ماهرو زاده، طاهره؛ پیام‌ها و آموزه‌های تربیتی سورۀ یوسف؛ فصلنامۀ مطالعات زنان و خانواده، صص 178-209؛ 1389ش.
مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت؛ مؤسسۀ الوفاء؛ 1403ق.
معین، محمد؛ فرهنگ فارسی؛ تهران؛ انتشارات امیرکبیر؛ 1376ش.
مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ تهران؛ دارالکتب الاسلامیه؛ 1380ش.
مطهری، مرتضی؛ مجموعۀ آثار؛ تهران؛ انتشارات صدرا؛ 1376ش.
نجار شوشتری، علی ابن علی؛ تفسیر سورۀ یوسف (ع)؛ تهران؛ نشر صدوق؛ 1373ش.
نقیب زاده، عبدالحسین؛ نگاهی به فلسفۀ آموزش و پرورش؛ تهران؛ انتشارات طهوری؛ 1374ش.
نور سوید، محمد؛ دراسات قرآنیه: التربیه الاسریه العملیه من خلال سورۀ یوسف (ع)؛ نشریه الوعی الاسلامی؛ شمارۀ 394؛ صص 40-43. 1419ق.
نوری الطبرسی، حسین ابن محمدتقی؛ مستدرک الوسایل؛ بیروت؛ مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث؛ 1412ق.
Audi, A. The Cambridge Dictionary of Philosophy. UK: Cambridge University Press. 1995.
Claire C. St. Peter and Tonya M. Marsteller (2017). A “Healthy-Contingencies” Behavioral Intervention. Journal of Behavioral Education, 26 (3), pp 250-26. 2017.
Philips. D.C (ed). Encyclopedia of Educational Theory and Philosophy. U.S.A. Stanford University. 2014.
Hilgard, E.R, Atkinson. R. c &. Atkinson. R. l. Introduction to Psychology. U.S.A: Harcourt Brace Jovanovich, INC. 1999.
Reese,W(1996),Dictionary of Philosophy and Religion, U.S.A,Humanities Prees.
Ryle. G. the Concept of Mind. U.S.A, Penguin Books. 1949.
Schoeman, F. (1980). Rights of Parents, and the Moral Basis of the Family. Ethics, 91(1), pp 6-19. 1980.
Strool, A. Twentieth-Century Analytic Philosophy. New York: Colombia University Press. 2000.
Wittgenstein, L. Philosophical Investigations. Oxford: Blackwell. 1953.
Glock. H. J. What is analytic philosophy? London: Cambridge University Press. 2008.