تحلیل انتقادی گونه‌های تأویل آیات در لطائف الاشارات قشیری‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه مطالعات تاریخی فرهنگی، پژوهشکدۀ مطالعات قرآنی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

10.22059/jqst.2023.356529.670163

چکیده

بخشی از مناطق نامکشوف «تأویل» در سنت اسلامی، سوابق تأویل‌گرایی در میراث تفسیری است، تا جایگاه، روند کم ‌وکیف توجه به ابعاد، ظرفیت‌های ناشناخته و ابواب ناگشودۀ آن در میان مفسران مسلمان، امکان ترسیم‌ یابد و نیز روشن شدن نقاط ضعف و قوت مفسران در این خصوص و تمهید زمینۀ ورود به مباحث نوین هرمنوتیکی. تحلیل انتقادی گونه‌های تأویل‌ آیات در لطائف ‌الاشارات، گامی به‌سوی این چشم‌انداز بلند است. این سخن، با گونه‌‌شناسی تأویلات قُشَیری، در پیِ ارائۀ خوانشی انتقادی از این گونه‌ها با روشی تحلیلی- توصیفی به این نتیجه رسیده‌ است که قشیری در لطائف ‌الاشارات، شأنی ادیبانه، هنری و صوفیانه دارد. لذا، تأویل‌های ذوقی او نسبت به تأویل‌های صحیح و اصولی‌اش بسامد بالاتری دارند. از میان تأویل‌های صحیح، بیشترین شمارگان، به «بیان لایه‌های زیرین معنایی آیات»، آنگاه «بیان مصادیق عینی» اختصاص یافته ‌است. اما از گونۀ «معنای محتمل از میان چندین معنای احتمالی» خبری نیست. به‌‌رغم شورآفرینی و اثربخشی او در مخاطبان نسبت به تعالیم قرآنی، اما برخی تأویل‌های سطحی، دور از ذهن و ساده‌‌انگارانۀ او با شأن علمی‌‌اش سازگاری ندارد و راهی به توجیه ندارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
إبن حزم الأندلسی، علی بن أحمد؛ جمهرة أنساب العرب؛ الطبعةالثالثة؛ بیروت؛ دارالکتب العلمیة؛ 1424ق/ 2003 م.
ابن خلّکان، ابوالعباس احمد بن محمد؛ وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان؛ تحقیق: احسان عباس؛ بیروت؛ دار صادر؛ 1900م.
ابن صلاح، ابوعمرو عثمان؛ طبقات الفقهاء الشافعیة؛ تحقیق: یحیی الدین علی نجیب؛ بیروت؛ دار النشر الأسلامیة؛ 1413ق.
ابن عباس، عبدالله؛ تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس؛ بیروت؛ دار الکتب العلمیة؛ 1412ق.
ابن کثیر، أبوالفداء، البدآیۀ و النهآیۀ؛ تحقیق، تدقیق وتعلیق: علی شیری؛ بیروت؛ دارإحیاءالتراث العربی؛ 1408ق/ 1988م.
ثعالبى، عبدالرحمن بن محمد؛ تفسیر الثعالبى المسمى بالجواهر الحسان فى تفسیر القرآن؛ تحقیق: عبدالموجود، عادل احمد و ابو سنه، عبد الفتاح‏ و معوض، على محمد؛ لبنان؛ بیروت؛ دار إحیاء التراث العربی؛ 1418ق. ‏
حاجى خلیفه، مصطفى بن عبد الله؛ کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون؛ لبنان؛ بیروت؛ دار إحیاء التراث العربی؛ بی‌تا.
حموى، یاقوت بن عبد الله‏؛ معجم الأدباء؛ تحقیق: عباس، احسان؛ لبنان؛ بیروت‏؛ دار الغرب الإسلامی؛ 1993 م‏. ‏
خطیب بغدادى، احمد بن على؛ تاریخ بغداد؛ تحقیق: عطا، مصطفى عبدالقادر؛ لبنان؛ بیروت؛‏ دار الکتب العلمیة؛ منشورات محمد علی بیضون‏؛ 1417ق.‏
الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد؛ العبر فی خبر من غبر؛ تحقیق: ابوهاجر محمد السعید بسیونی زغلول؛ بیروت؛ دار الکتب العلمیة؛ 1405ق.
ــــــــــ، سیرأعلام النبلاء؛ تحقیق، تخریج و تعلیق: شعیب الأرنؤوط؛ محمدنعیم العرقسوسی؛ الطبعةالتاسعة؛ بیروت؛ مؤسسة الرسالة؛ 1413 ق/ 1993م.
الزرکلی، خیرالدین؛ الأعلام؛ الطبعةالخامسة؛ بیروت؛ دارالعلم للملایین؛ 1980م.
السبکی، عبدالوهاب بن علی؛ طبقات الشافعیةالکبرى؛ تحقیق: محمود محمدالطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو؛ مصر؛ دارإحیاءالکتب العربیة؛ بی‌تا.
سمرقندى، نصر بن محمد؛ تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم؛ تحقیق: عمروى، عمر؛ لبنان؛ بیروت؛ دار الفکر؛ 1416 ق.
السیوطی، جلال­الدین؛ طبقات المفسرین؛ تحقیق علی محمد عمر؛ القاهرة؛ مکتبة وهبة؛ 1396ق.
الصفار، محمد بن الحسن بن فروخ؛ بصائر الدرجات؛ تحقیق: میرزا محسن کوچه باغی؛ تهران؛ مؤسسة الأعلمی؛ 1404ق.
طبرانى، سلیمان بن احمد؛ التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى)؛ اردن؛ اربد؛ دار الکتاب الثقافی؛ 2008 م. ‏
الطبری، ابوجعفر محمدبن جریر؛ جامع البیان فى تأویل آی القرآن؛ لبنان؛ بیروت؛ دار المعرفة؛ 1412 ق.
قبادی، مریم؛ فرهنگ توصیفی علوم حدیث؛ تهران؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی؛ 1394ش.
القشیری، عبدالکریم بن هوازن؛ التیسیر فی التفسیر؛ نسخۀ خطی شمارۀ 4867 جامعة ملک سعود.
ــــــــــ، لطائف الإشارات؛ تحقیق: عبداللطیف حسن عبدالرحمن؛ بیروت؛ دار الکتب العلمیة؛ 1428ق.
ماتریدی، محمدبن محمد؛ تأویلات اهل السنّة؛ تحقیق: مجدی باسلوم؛ لبنان؛ بیروت؛ دار الکتب العلمیة؛ منشورات محمد علی بیضون؛ 1426 ق.
المجلسی؛ محمدباقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار؛ تصحیح عبد الرحیم ربانی شیرازی؛ تهران؛ دار الکتب الإسلامیة؛ 1388ق.
نبهان، عبدالإله؛ تأویل الصوفی للنصّ؛ التراث العربی؛ العدد 68؛ 1418ق