مقایسۀ دیدگاه ملاصدرا و ابن برّجان دربارۀ حروف مقطعه‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه معارف اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل‌البیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

10.22059/jqst.2023.353325.670124

چکیده

مسئلۀ حروف مقطعه یکی از مسائل مهمی است که مفسران قرآن‌کریم با رویکردهای مختلف، به آن پرداخته‌اند. ملاصدرا و ابن‌برّجان دو متفکری هستند که در این‌باره بحث کرده‌اند و دیدگاه آن‌ها قابل مقایسه است. هدف این مقاله بررسی دیدگاه ملاصدرا و ابن‌برّجان دربارۀ حروف مقطعه با رویکرد مقایسه‌ای و به روش اسنادی و توصیفی-تحلیلی است. یافته‌ها بیانگرِ تبعیت و تأثیرپذیریِ ملاصدرا از ابن‌سینا و عین‌القضات است؛ ولی دیدگاه ابن‌برّجان دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، جدید است. ملاصدرا قائل به دلالت این حروف بر مراتب موجودات است. ابن‌برّجان این حروف را واسطۀ کتاب‌مبین و قرآن می‌داند که بر اسماء‌الله دلالت دارند. دیدگاه این دو متفکر دربارۀ امکان فهم حروف مقطعه، مجمل‌دانستن این حروف، مطرح‌کردن قسم، دلالت الم بر اسماء‌الله و دلالت یس بر انسان کامل شباهت دارد و دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، معنایابی جزئی آن‌ها، میزان استناد به آیات قرآن و تأثیرپذیری از دیگران متفاوت است. رویکرد دو متفکر (فلسفی/عرفانی) نقش اساسی در پیدایش شباهت‌ها و تفاوت‌ها دارد. نقدهایی نیز به نظرات آن‌ها وارد است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن‌ابّار، محمد بن عبدالله؛ التکمله لکتاب الصله؛ تصحیح و تعلیق جلال سیوطی؛ بیروت؛ دار الکتب العلمیه؛ 2008م.
ابن‌خطیب، لسان الدین محمد بن عبد الله؛ اعمال الاعلام فیمن بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام و مایتعلق بذلک من الکلام؛ تحقیق سید کسروی حسن؛ بیروت؛ دار الکتب العلمیه؛ 1424ق.
ابن‌برّجان، عبد السلام؛ شرح اسماء الله الحسنی؛ تحقیق و تعلیق احمد فرید المزیدی؛ بیروت؛ دارالکتب العلمیه؛ 2010م.
ــــــــــ؛ تفسیر ابن‌برّجان: تنبیه الأفهام الی تدبر الکتاب الحکیم و تعرف الایات و النبا العظیم؛ پنج جلدی؛ تحقیق احمد فرید المزیدی؛ بیروت؛ دارالکتب العلمیه؛ 2013م.
ــــــــــ؛ ایضاح الحکمه بأحکام العبره؛ تحقیق و مقدمه جرهارد بورینغ و یوسف کاسویت؛ لیدن؛ بریل؛ 2016م.
حسین دوست، ابوالقاسم؛ «حروف مقطعۀ قرآنی در حکمت متعالیۀ ملاصدرا»؛ خردنامۀ صدرا؛ شمارۀ 36، 1383ش.
حسینی، سید احمد و ابراهیم مسلم پور؛ «روش فلسفی ابن‌سینا در تفسیر حروف مقطعه قرآن»؛ حکمت سینوی؛ شمارۀ 52؛ 1393ش.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد؛ سیر اعلام النبلاء؛ تحقیق شعیب الأرنؤوط؛ الطبعه العاشره؛ بیروت؛ مؤسسه الرساله؛ 1414ق.
رضایی اصفهانی، محمدعلی؛ درسنامۀ روش‌ها و گرایش‌های تفسیری قرآن؛ قم؛ مرکز جهانی علوم اسلامی؛ 1382ش.
رمضانی، رضا؛ «روش‌شناسی تفسیر انفسی عرفانی»؛ عرفان اسلامی؛ سال پانزدهم؛ شمارۀ 59؛ 1398ش.
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم؛ أسرار الآیات و أنوار البینات؛ تهران؛ انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ اسلامی؛ 1360ش.
ــــــــــ؛ مفاتیح‌الغیب؛ حاشیه‌ نویس: علی نورى؛ تهران؛ وزارت فرهنگ و آموزش عالى؛ انجمن اسلامى حکمت و فلسفۀ ایران؛ مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى؛ 1363ش.
ــــــــــ؛ تفسیر القرآن الکریم‏، 7 جلدی؛ چاپ دوم؛ قم؛ بیدار؛ 1366ش.
ــــــــــ؛ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة؛ با حاشیۀ علامه طباطبایى‏؛ 9 جلدی؛ چاپ سوم؛ بیروت؛ دار إحیاء التراث العربی‏؛ 1981م.
طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چاپ دوم؛ بیروت؛ مؤسسة الأعلمی للمطبوعات؛ 1390ق.
ــــــــــ؛ قرآن در اسلام؛ چاپ دوم؛ تهران؛ دار الکتب الاسلامیه؛ 1353ش.
علوی مهر، حسین؛ روش‌ها و گرایش‌هاى تفسیرى؛ قم؛ نشر اسوه؛ 1381ش.
عین‌القضات همدانی، ابوالمعالی عبدالله؛ نامه‌ها؛ به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران؛ چاپ دوم؛ تهران؛ انتشارات منوچهری و زوار؛ 1362ش.
ــــــــــ؛ تمهیدات؛ با مقدمه و تصحیح و تحشیه عفیف عسیران؛ چاپ چهارم؛ تهران؛ انتشارات منوچهری؛ 1373ش.
فرامرز قراملکی، احد؛ روش شناسی مطالعات دینی؛ مشهد؛ دانشگاه علوم اسلامی رضوی؛ 1385ش.
گرجیان عربی، محمدمهدی و جواد جعفریان؛ «تحلیل روش‌شناختی تفسیر عرفانی و مبانی آن از منظر صدر الدین قونوی»؛ پژوهش‌نامۀ عرفان؛ سال نهم؛ شمارۀ 18؛ 1397ش.
مصلائی‌پور، عباس و یحیی میرحسینی و مرتضی سلمان نژاد؛ «مبانی افتراق تفاسیر عرفانی در مقایسه با تفاسیر عرفانی متقدم»؛ مطالعات عرفانی؛ شمارۀ 17؛ 1392ش.
نظرپور، حامد؛ «روش تفسیری ابن برجان در ایضاح الحکمه»؛ عیار پژوهش در علوم انسانی؛ شمارۀ 20؛ 1398ش.
ــــــــــ؛ «روش‌شناسی تفسیری ابن برجان در تنبیه الأفهام»؛ پژوهش‌های قرآن و حدیث؛ سال 52؛ شمارۀ 1؛ 1398ش.
Nazarpour, Hamed, “Ibn Barrajān on Disjointed Letters (al-ḥurūf al-muqaṭṭa‘a) in the Qur’ān; a New Perspective and Interpretation”, International Journal of Multicultural and Multireligious Understanding, v. 9, n. 5, 2022.