مشایخ قزوینی شیخ صدوق و نقش آنان در شکلگیری منظومۀ روایی وی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه قرآن و حدیث، دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

چکیده

نوشتار پیش رو سعی دارد با استخراج مشایخ صدوق از قزوین و روایات و نظرات آنان به نقشی که محدثان این دیار در شکل‌گیری آثار حدیثی صدوق دارد بپردازد. صدوق با تلمذ نزد محدثانِ قزوینی در ری و بلخ و قم از میراث حدیثی این حوزه استفاده نموده است. نتایج این مقاله روشنگر آن است که کمترین میزان استفاده از اخبار این بلد در کتب فقهی صدوق شده است؛ اما در عوض کتب علل الشرایع و معانی الاخبار؛ روایات بیشتری از راویان قزوینی را به خود اختصاص داده. در بین محدثان قزوینی حمزه العلوی نقل بیشتری را در کتب صدوق به خود اختصاص داده. نقل‌های صدوق از این محدثان؛ داده های رجالی و تاریخی قابل توجه و گاه منحصر به فردی از آنان را خصوصاً در شناسایی مشایخشان به ما ارائه می‌دهد. این مطالعه همچنین بیش از 150 روایت صدوق از مشایخ قزوینی و نقش این روایات در شکل‌گیری منظومۀ روایی و فکری صدوق را شناسانده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1.  

    1. ابن بابویه، محمد بن علی؛ خصال؛ مترجم: محمدباقر کمره­ای؛ تهران؛ کتابچی؛ 1377ش.
    2. ---------- ؛ ‌الهدایة فی الأصول و الفروع؛ محقق: مؤسسه الامام الهادی علیه­السلام؛ قم؛ مؤسسه الامام الهادی علیه السلام؛ 1418ق.
    3. ---------- ؛ أمالی؛ مترجم: ابوالفضل هدایتی؛ قم؛ نسیم نشر؛ 1389ش.
    4. ---------- ؛ توحید؛ مترجم: یعقوب جعفری؛ قم؛ نسیم کوثر؛ 1389ش.
    5. ---------- ؛ علل الشرائع‏؛‏ قم؛کتاب فروشى داوری؛ 1385ش.
    6. ---------- ؛ عیون اخبار الرضا (ع)؛ مترجم: محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی؛ تهران؛ علمیۀ اسلامیه؛ بی­تا.
    7. ---------- ؛ فضائل الأشهر الثلاثة؛ محقق: غلامرضا عرفانیان یزدی؛ قم؛ مکتبه الداوری؛ 1397ق.
    8. ---------- ؛ کمال الدین و تمام النعمة؛ مصحح: علی اکبر غفاری؛ قم؛ جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم؛ 1416ق.
    9. ---------- ؛ معانی الاخبار؛ مصحح: علی­اکبر غفاری؛ قم؛ جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم؛ 1361ش.
    10. ---------- ؛ من لا یحضره الفقیه؛ تصحیح: علی­اکبر غفاری؛ قم؛ جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم؛ 1404ق.
    11. ابن الصلاح، عثمان بن عبدالرحمن؛ معرفة أنواع علوم الحدیث؛ ویعرف بمقدمة ابن الصلاح؛ محقق نورالدین عتر؛ بیروت؛ دارالفکر؛ 1406ق.
    12. ابن سیده، علی بن اسماعیل؛ المخصص؛ بیروت؛ دراالکتب العلمیه؛ بی­تا.
    13. ابن قِبَـة الرازی، أبی جعفر محمّد بن عبد الرحمن؛ المتبقی من تراث ابن قِـبَـة الرازی؛ محقق: حیدر بیاتی؛ کربلا؛ العتبه العباسیه المقدسه؛ 1438ق.
    14. ابو یعلی خلیلی، خلیل بن عبدالله؛ الارشاد فی معرفه علماء الحدیث؛ محقق: محمد سعید عمر إدریس؛ ریاض؛ مکتبه الرشد؛ 1409ق.
    15. افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ؛ ریاض العلماء و حیاض الفضلاء؛ محقق: احمد حسینی اشکوری؛ بیروت؛ مؤسسه التاریخ العربی؛ 1431ق.
    16. امین، سید محسن؛ أعیان الشیعة؛ محقق: حسن امین؛ بیروت؛ دارالتعارف للمطبوعات؛ 1403ق.
    17. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن؛ طبقات اعلام الشیعه؛ بیروت؛ دارإحیا التراث العربی؛ 1430ق.
    18. آصف‌زاده، محمدباقر؛ قزوین در گذرگاه هنر؛ تهران؛ انتشارات بحرالعلوم؛ 1374ش.
    19. بروجردی، علی اصغر بن محمد شفیع؛ طرائف المقال فی معرفه طبقات الرجال؛ قم؛ مکتبه آیه‌الله العظمی المرعشی النجفی؛ 1410ق.
    20. جعفریان، رسول؛ تاریخ تشیع در قزوین از آغاز تا عصر صفوی؛ قزوین؛ معاونت تحقیقات و پژوهش حوزۀ علمیۀ قزوین؛ بی­تا.
    21. حافظ مزی، یوسف بن عبدالرحمن؛ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال؛ محقق: بشار عواد معروف؛ بیروت؛ مؤسسه الرساله؛ 1406ق.
    22. حر عاملی، محمد بن حسن؛ إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات؛ مصحح: علاءالدین اعلمی؛ بیروت؛ مؤسسه الأعلمی للمطبوعات؛ 1425ق.
    23. ----------؛ أمل الآمل فی علماء جبل عامل؛ محقق: احمد حسینی اشکوری؛ بغداد؛ مکتبه الأندلس؛ بی­تا.
    24. ----------؛ وسائل الشیعة؛ محقق: محمدرضا حسینی جلالی؛ قم؛ مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث؛ 1416ق.
    25. حسکانی، عبید الله بن عبد الله؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل؛ محقق: محمدباقر محمودی؛ تهران؛ وزاره الثقافه و الإرشاد الإسلامی؛ 1411ق.
    26. حسینی صدر، علی؛ الفوائد الرجالیه؛ قم؛ دلیل ما؛ 1430ق.
    27. حویزی، عبد علی بن جمعه؛ تفسیر نور الثقلین؛ مصحح: هاشم رسولی؛ قم؛ اسماعیلیان؛ 1415ق.
    28. خطیب بغدادی، احمد بن علی؛ تاریخ بغداد؛ تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا؛ بیروت؛ دارالکتب العلمیه؛ 1417ق.
    29. الخوئی، السید أبوالقاسم؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة؛ بی­نا؛ بی­جا؛ 1413ق.
    30. ذهبی، شمس‌الدین؛ تذکرة الحفاظ؛ بیروت؛ دارالکتب العلمیه؛ 1428ق.
    31. ذهبی، محمد بن احمد ؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام؛ محقق: عمر عبدالسلام تدمری؛ بیروت؛ دارالکتاب العربی؛ 1409ق.
    32. رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد؛ التدوین فی اخبار قزوین؛ محقق: عزیزالله عطاردی قوچانی؛ بیروت؛ دارالکتب العلمیه؛1408ق.
    33. رحمانی ولوی، مهدی و منصور جغتایی؛ تاریخ علمای بلخ؛ مشهد؛ بنیاد پژوهش­های اسلامی؛ 1386ش.
    34. ستار، حسین؛ بررسی و تحلیل دلایل و پیامدهای روایات منتقله در آثار شیخ صدوق؛ قم؛ دانشگاه قم؛ 1393ش.
    35. ----------، عاطفه خاتمی؛ بررسی و مقایسۀ میزان تأثیرگذاری ابن بابویه و ابن ولید بر شیخ صدوق؛ حدیث پژوهی؛ شمارۀ ۲۰؛ پاییز و زمستان ۱۳۹۷،
    36. ----------؛ نقش اخبار منتقله در افتراقات کلامی درون‌شیعی؛ بررسی موردی انگاره‌های سهو‌النبی و تحریف قرآن؛ معرفت کلامی؛ سال دوازده؛ شمارۀ 27، صص91 – 110؛ پاییز و زمستان 1400،
    37. ----------؛ نقش نیشابور در شکل‌گیری شخصیت علمی و تدوین آثار شیخ صدوق؛ تاریخ و فرهنگ؛ صص 35-9؛ پاییز و زمستان 1399.
    38. سمعانی، عبد الکریم بن محمد؛ الانساب؛ مصحح: عبدالرحمن بن یحیی معلمی؛ حیدرآباد؛ مطبعه مجلس؛ 1382ق.
    39. شیخ آقا بزرگ الطهرانی؛ الذّریعۀ إلى تصانیف الشیعة؛ بی­جا؛ دار الأضواء؛ 1403ق.
    40. طوسی، محمد بن حسن؛ رجال الطوسی؛ محقق: جواد قیومی اصفهانی؛ قم؛ جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم؛ 1427ق.
    41. طوسی، محمد بن حسن؛ فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول؛ محقق: سید عبدالعزیز طباطبایی؛ قم؛ مکتبه المحقق الطباطبایی؛ 1420ق.
    42. علامۀ حلی، حسن بن یوسف؛ خلاصۀ الاقوال فی معرفه الرجال؛ تحقیق: جواد قیومی؛ بی­جا؛ الفقاهه؛ 1422ق.
    43. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی؛ الوافی؛ اصفهان؛ مکتبه امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام؛ بی­تا.
    44. قزوینی، رضی الدین محمد؛ ضیافۀ الاخوان وهدیۀ الخلان؛ محقق: سید احمد حسینی اشکوری؛ قم؛ ذخائر اسلامی؛ 1397ق.
    45. قزوینی، زکریا بن محمود؛ آثار البلاد وأخبار العباد؛ بی­جا؛ دارصادر؛ بی­تا.
    46. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب؛ محقق: حسین درگاهی؛ تهران؛ وزاره الثقافه و الإرشاد الإسلامی؛ 1376ش.
    47. کراجکی، محمد بن علی؛ کنز الفوائد؛ محقق: عبدالله نعمه؛ قم؛ دارالذخائر؛ 1410ق.
    48. کرباسی، محمدجعفر؛ إکلیل المنهج فی تحقیق المطلب؛ تحقیق: جعفر الحسینی الاشکوری؛ قم؛ دارالحدیث؛ 1426ق.
    49. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ مصحح علی اکبر غفاری؛ تهران؛ دارالکتب الاسلامیه؛ 1407ق.
    50. مازندرانی، محمد بن اسماعیل؛ منتهى المقال فی أحوال الرجال‏؛ قم؛ مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام لاحیا التراث؛ 1416ق.
    51. مالک بن انس؛ الموطأ؛ بیروت؛ دار احیاء التراث العربی؛ 1406ق.
    52. مامقانی، الشیخ عبد الله؛ تنقیح المقال فی علم الرجال؛ محقق: محی­الدین مامقانی؛ قم؛ مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث؛ 1431ق.
    53. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی؛ الوجیزۀ فی الرجال؛ محقق: محمدکاظم رحمان ستایش؛ تهران؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛1420ق.
    54. ----------؛ بحار الأنوار؛ محقق: عبدالزهراء علوی؛ بیروت؛ دار إحیاء التراث العربی؛ بی­تا.
    55. مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی؛ روضۀ المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه؛ محقق: حسین موسوی کرمانی؛ قم؛ بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور؛ 1406ق.
    56. محسنی، الشیخ محمد آصف؛ بدایۀ علم الرجال؛ قم؛ نشر ادیان؛ 1394ش.
    57. معرفت، محمد هادی؛ التمهید فی علوم القرآن؛ قم؛ مؤسسۀ فرهنگى انتشاراتى التمهید؛ 1429ق.
    58. مددی موسوی، سید احمد؛ نگاهی به دریا؛ قم؛ مؤسسۀ کتاب­شناسی شیعه؛1393ش.
    59. مدرسی طباطبایی؛ مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین؛ تهران؛ کویر؛ 1398ش.
    60. مؤسسۀ امام صادق (ع)، گروه علمی زیر نظر جعفر سبحانی تبریزی؛ موسوعۀ طبقات الفقهاء؛ قم؛ مؤسسۀ الإمام الصادق علیه­السلام؛ 1418ق.
    61. نجاشی، احمد بن على؛ رجال النجاشی؛ قم؛ 1365ش.
    62. نمازی شاهرودی، علی؛ مستدرک سفینۀ البحار؛ محقق: حسن بن علی نمازی شاهرودی؛ قم؛ مؤسسه النشر الاسلامی؛ 1418ق.
    63. ----------؛ مستدرکات علم رجال الحدیث؛ تهران؛ فرزند مؤلف؛ 1414ق.
    64. نوری، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ بیروت؛ مؤسسۀ آل البیت علیهم­اسلام لإحیا التراث؛ 1408ق.
    65. حسن انصاری؛"حاکم نیشابوری دقیق­تر بود و یا شیخ صدوق؟"؛ سایت بررسی­های تاریخی.
    66. رستگار، پرویز؛ جستاری جدید در یافتن مصداق "صلاۀ وسطی"؛ دورۀ 40، شمارۀ 3؛ شمارۀ پیاپی 1792؛ صص67-86؛ ش1386.
    67. رحمتی، محمد کاظم؛ پاره‎های نسخه‎شناسی؛ پیام بهارستان 1388؛ شمارۀ 4؛ صص 316-317؛ 1388ش.
    68. ولوی، علی محمد، بیگ هانیه؛ انگیزه های استفاده از احادیث نبوی در فضایل قزوین؛ مطالعات تاریخ فرهنگی (پژوهش­نامۀ انجمن ایرانی تاریخ)؛ دورۀ 5 ؛ شمارۀ 18؛ صص 109-126؛ 1392ش.

     

پژوهش های قرآن و حدیث
دوره 56، شماره 1
شهریور 1402
صفحه 237-258

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار