معناشناسی و تحلیل فرامتنی اصطلاحات نفرین‌تاب روایی در بستر صدور (مطالعۀ موردی: ترکیبات روایی «هبل»)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حدیث, دانشکده علوم و معارف حدیث دانشگاه قرآن و حدیث، تهران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم حدیث دانشگاه تهران.

چکیده

ترکیب واژۀ «هبل» با دیگر واژگان به ویژه «ام»، منجر به ساخت تعابیر کنایی نسبتاً درخور توجهی در زبان عربی و نیز ادبیات روایی شده است. دستیابی به معنای دقیق این کنایات روایی‌ برای مخاطب، پیچیده و گاه معنای ظاهری عبارات، نامتعارف جلوه کرده است. از این‌رو صحیح‌گزینیِ معادل معنایی این تعابیر، ضروری می‌نماید. نوشتار حاضر با مقایسۀ تحلیلی داده‌ها، به کاوش در متون کهن عرب و آراء اندیشمندان پرداخته و با بررسی فضای گفتمانی متون متقدم و بسترهای صدوری متون روایی، سعی دارد معادل امروزیِ عبارت «هَبِلَتکَ أمُّک» و «تعابیر مشابه» را بیابد. تفاوت کاربرد این تعابیر در ادبیات عرب در مقایسه با زبان‌های هم‌ریشه مانند سریانی، آرامی و عبری؛ نفی پندار رایج بر انحصار این تعبیر در نفرین و ذم؛ اثبات چندکاربردی بودن این تعابیر کنایی؛ جایگزینی تعابیر دال بر تعجب، هشدار، مدح و خیرخواهی، توبیخ؛ به‌جای ذم و نفرین در مفهوم‌شناسی روایی، از مهمترین ثمرات این پژوهش است.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن ابی الحدید، عبد الحمید (1404). شرح نهج البلاغه. تحقیق: محمد ابوالفضل‏ ابراهیم، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
[2]. ابن ابی شیبة، عبد الله (1997). مسند ابن أبی شیبه. تحقیق: عادل عزازی، ریاض، دارالوطن.
[3]. ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم (1417). الکامل فی التاریخ. تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی.
[4]. ابن اثیر، مبارک بن محمد (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. تحقیق: محمود محمد طناحی، قم، مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
[5]. ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی (1379). فتح الباری شرح صحیح البخاری. بیروت، دارالمعرفة.
[6]. ابن حنبل، أحمد بن محمد (1421). مسند أحمد بن حنبل. تحقیق: شعیب الأرنؤوط و عادل مرشد، بیروت، مؤسسة الرسالة.
[7]. ابن سیده، علی بن اسماعیل (1421). المحکم و المحیط الأعظم‏. تحقیق: عبد الحمید هنداوی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[8]. ــــــــــــــ (؟). المخصص. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[9]. ابن شبة، عمر (1399). تاریخ المدینة. تحقیق: فهیم محمد شلتوت، جده، بی‌نا.
[10]. ابن شهر آشوب، محمد ‌بن علی (1379). مناقب آل أبی طالب. قم، علامه.
[11]. ابن طاوس، علی بن موسی (1348). اللهوف علی قتلی الطفوف. ‏تهران، جهان‏.
[12]. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (1412). الاستیعاب فی معرفة الأصحاب. تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل.
[13]. ابن عبد ربه، شهاب الدین (1404). العقد الفرید. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[14]. ابن فارس، احمد (1404). معجم مقاییس اللغة. تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
[15]. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1408). البدایة و النهایة. تحقیق: علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[16]. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار صادر.
[17]. ابن هشام، عبد الملک (1375). السیرة النبویة. تحقیق: مصطفی السقا و همکاران، چاپ دوم، مصر، مکتبة مصطفی البابی الحلبی.
[18]. أبو الفرج اصفهانی، علی بن الحسین (؟). مقاتل الطالبیین. تحقیق: السید أحمد صقر، بیروت، دارالمعرفة.
[19]. ابوبکر بیهقی، احمد بن الحسین (1405). دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة. بیروت، دارالکتب العلمیة.
[20]. اخفش معتزلی (1411). معانی القرآن. تحقیق: هدی محمود قراعة، قاهره، مکتبة الخانجی.
[21]. آیتی، عبد المحمد (1378). ترجمۀ نهج البلاغة.  چاپ سوم، تهران، بنیاد نهج البلاغه.
[22]. بخاری، محمد بن اسماعیل (1401). صحیح البخاری. بیروت، دارالفکر.
[23]. بدر الدین عینی، محمود (؟). عمدة القاری شرح صحیح البخاری. بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[24]. بیهقی، ابراهیم بن محمد (؟). المحاسن والمساوئ. بی‌جا، بی‌نا.
[25]. ثعلبی، احمد (1422). الکشف و البیان. تحقیق: ابی محمد ابن عاشور، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[26]. ثقفی، ابراهیم بن محمد (1395). الغارات. تحقیق: جلال الدین‏ محدث، تهران، انجمن آثار ملی‏.
[27]. جاحظ، عمرو بن بحر (1423). المحاسن و الأضداد. بیروت، دار و مکتبة الهلال.
[28]. ‏جوهری، اسماعیل بن حماد (1376). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. تحقیق: احمد عبد الغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین.
[29]. خطابی، حمد بن محمد (1402). غریب الحدیث. تحقیق: عبد الکریم ابراهیم غرباوی، بیروت، دارالفکر.
[30]. خوارزمی مطرزی، ناصر (؟). المغرب فی ترتیب المعرّب. بیروت، دارالکتاب العربی.
[31]. خوارزمی، موفّق الدین (؟). مقتل الحسین. تحقیق: محمد سماوی، قم، مکتبة المفید.
[32]. دشتی، محمد (1379). ترجمۀ نهج البلاغة. قم، مشهور.
[33]. رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد (1408). التدوین فی أخبار قزوین. تحقیق: عزیزالله عطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[34]. زبیدی، محمد (1414). تاج العروس‏. تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالفکر.
[35]. زمخشری، محمود بن عمر (1407). الکشاف‏. تحقیق: مصطفی حسین احمد،‏ بیروت، دار الکتاب العربی‏.
[36]. ــــــــــــ (؟). الفائق فی غریب الحدیث والأثر. تحقیق: علی محمد بجاوی، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفة.
[37]. سلمان، عبد العزیز بن محمد (1424). موارد الظمآن لدروس الزمان. چاپ سی­ام، بی‌جا، بی‌نا.
[38]. سنیکی، زکریا بن محمد (1426). تحفة الباری. تحقیق: سلیمان بن دریع عازمی، ریاض، مکتبة الرشد.
[39]. سید رضی (1414). نهج البلاغة. تحقیق: صبحی صالح، قم، دارالهجرة.
[40]. سیوطی، جلال الدین (1418). المزهر فی علوم اللغة وأنواعها. تحقیق: فؤاد علی منصور، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[41]. ـــــــــــــ (1424). قوت المغتذی علی جامع الترمذی. تحقیق: ناصر بن محمد بن حامد الغریبی، مکه، جامعة أم القری.
[42]. شمس‌الدین بِرماوی، محمد بن عبد الدائم (1433). اللامع الصبیح بشرح الجامع الصحیح. سوریه، دار النوادر.
[43]. شنترینی، علی بن بسام (1981). الذخیرة فی محاسن أهل الجزیرة. تحقیق: إحسان عباس، تونس، الدار العربیة للکتاب.
[44]. شهیدی، جعفر (؟). ترجمۀ نهج البلاغة. تهران، انتشارات علمی و فرهنگی‏.
[45]. صدوق، محمد بن علی‏ (1376). الأمالی. تهران، کتابچی‏.
[46]. ـــــــــــــــــ (1398). ‏التوحید. تحقیق: هاشم حسینی، ‏قم، جامعة مدرسین.
[47]. صفار، محمد بن حسن (1404). بصائر الدرجات. قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
[48]. طبرانی، سلیمان (؟). المعجم الکبیر. تحقیق: حمدی بن عبد المجید السلفی، قاهره، مکتبة ابن تیمیة.
[49]. طبرسی، احمد بن علی (1403). الإحتجاج علی أهل اللجاج. تحقیق: محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی.
[50]. طبری، محمد بن جریر (1387). تاریخ الطبری. چاپ دوم، بیروت، دارالتراث.
[51]. طریحی، فخر الدین بن محمد (1375). مجمع البحرین. چاپ سوم، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی.
[52]. طوسی، محمد ‌بن حسن‏ (1414). الأمالی. تحقیق: مؤسسة البعثة، قم، دارالثقافة.
[53]. عسکری، حسن بن عبدالله (بی‌تا). جمهرة الأمثال. بیروت، دارالفکر.
[54]. فتال نیشابوری، محمد بن احمد (‏1375). روضة الواعظین و بصیرة المتعظین. قم، انتشارات رضی.
[55]. فراهیدی، خلیل بن احمد (1409). کتاب العین. تحقیق: ابراهیم سامرائی، قم، دارالهجرة.
[56]. فزاری قلقشندی، أحمد بن علی (؟). صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء. بیروت، دار الکتب العلمیة.
[57]. فیض الاسلام، علی نقی (1379). ترجمه و شرح نهج البلاغة. چاپ پنجم، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام‏.
[58]. قریمی کفوی، أیوب بن موسی (؟). الکلیات معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة. تحقیق: عدنان درویش؛ محمد مصری، بیروت، مؤسسة الرسالة.
[59]. قطب راوندی، سعید بن هبة ‏الله (1405). فقه القرآن. تحقیق: احمد حسینی اشکوری، قم، کتابخانة عمومی آیت­الله مرعشی نجفی.
[60]. قمی، علی بن ابراهیم (1404). ‏تفسیر القمی. تحقیق: طیب ‏موسوی جزائری، چاپ سوم، قم، دارالکتاب‏.
[61]. کلینی، محمد ‌بن یعقوب (1407). الکافی. تحقیق: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة.
[62]. کمره‌ای، محمد باقر (1375). ترجمۀ أصول کافی. چاپ سوم، قم، اسوه.
[63]. مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الأنوار. تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
[64]. مسعودی، عبدالهادی (1388). ترجمۀ دانشنامة امام حسین بر پایة قرآن، حدیث و تاریخ‏. قم، دارالحدیث.
[65]. مصطفوی، سید جواد (1369). ترجمۀ أصول کافی. تهران، کتابفروشی علمیة اسلامیه‏.
[66]. مفید، محمد بن محمد (1413). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. تحقیق: مؤسسة آل‌البیت، قم، کنگرة شیخ مفید.
[67]. منقری، نصر بن مزاحم (1404). وقعة صفین‏. تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، چاپ دوم، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
[68]. میدانی نیشابوری، احمد بن محمد (؟). مجمع الأمثال. تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفة.
[69]. وهرانی حمزی، ابراهیم بن یوسف (1433). مطالع الأنوار علی صحاح الآثار. قطر، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة.
[50]. هروی بغدادی، ابن سلام (1400). الأمثال. تحقیق: عبد المجید قطامش، بی‌جا، دارالمأمون للتراث.
[51]. هروی قاری، علی (1422). مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح. بیروت، دارالفکر.
[52]. یحصبی سبتی، عیاض بن موسی (؟). مشارق الأنوار علی صحاح الآثار، بی‌جا، المکتبة العتیقة و دارالتراث.
[53]. Vaglieri, V (1986). "Al-Ashtar," Encyclopedia of Islam. Leiden, Brill, Second Edition.
[54]. Manna, B (n. d). Syriac Arabic Dictionary.
[55]. Gesenius, W (1906). A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament. Translated by Edward Robinson, New York.
[56]. Jastrow, M (1903). A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literature. Nabu Press.
[57]. Costaz, L (2002). Syriac-French-English-Arabic-Dictionary. Beyrouth, Dar al-Machreq, Third Edition.