بازیابی گونه‌ها و روابط فواصلِ آیات یک سوره

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه صنعتی شاهرود

2 استادیار گروه تاریخ و تمدن اسلامی دانشکدۀ معارف و اندیشۀ اسلامی دانشگاه تهران؛

چکیده

فاصله، پدیده‌ای بلاغی و اعجازی در پایان آیۀ قرآن است که از نظر لفظی و ظاهری به موضوع زیباشناختی و موسیقایی آیات یک سوره مربوط می‌شود؛ اما از جنبۀ دلالی و معنایی نیز عبارات و جملات پایانی آیات یک سوره با محتوای آیه خود ارتباط معنایی محکم و وثیقی دارند. اکنون می‌توان پرسید که گونه‌های جملات و عبارات پایانی آیات در یک سوره قابل شناسایی هستند؟ آیا روابط آن­ها را می‌توان تحت یک قاعده بیان کرد؟ با دقت نظر حداقل چهار نوع از فواصل دلالی در یک سورۀ قرآن قابل بازشناسی است: آیات و فواصل یکسان؛ آیات متفاوت و فواصل یکسان؛ فواصل به هم نزدیک معنایی و فواصل دیگر. اما یک فاصله می‌تواند علاوه بر رابطۀ معنایی با آیۀ خود، یکی یا بیشتر از روابط را در سوره داشته باشد: رابطه با محتوای سوره، رابطه با سیاق، رابطه با آیۀ بعد، رابطۀ فاصلۀ آیۀ اول با محتوای سوره و رابطۀ فاصلۀ آیۀ آخر با محتوای سوره. برای هر کدام از گونه‌ها و روابط، نمونه‌هایی از آیات با توجه به تفاسیر یاد شده است. این پژوهش با روش نقلی – وحیانی و شیوۀ توصیفی-تحلیلی، در صدد بیان انواع فاصلۀ آیات و روابط و مناسباتی است که فواصل در یک سوره دارد.
 

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم.
[2]. آخوندی، علی اصغر (1395). «بررسی تطبیقی تعاریف فاصلۀ قرآنی». مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، شمارۀ 44، صص96-81.
[3]. ـــــــــــــ (1394). فواصل و چگونگی ارتباط معنایی آن­ها با آیات. تهران، دانشگاه تهران.
[4]. آخوندی، علی اصغر؛ ربیعی، محمدرضا (1399). «بررسی ساختارشناسانه و تحلیل آماری فواصل قرآنی». مطالعات قرآن و حدیث، 13(2)، صص53-80.
[5]. ابن اثیر، نصرالله بن محمد (؟). المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر. قاهره، دار نهضة مصر.
[6]. ابن فارس، احمد بن فارس بن زکریا (1399). معجم المقاییس اللغة. بیروت، دار الفکر.
[7]. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب. بیروت، دار صادر.
[8]. ابوحسان، جمال محمود. (1431). الدلالات المعنویة لفواصل الآیات القرآنیة. عمان، دارالفتح.
[9]. ابوسعود، محمد بن محمد (؟). ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم. بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[10]. اتابکی، پرویز (1391). فرهنگ جامع کاربردی فرزان عربی – فارسی. تهران، نشر فرزان روز.
[11]. اسکافی، محمد بن عبدالله (1422). درة التنزیل و غرة التأویل. مکه، جامعة ام­القری.
[12]. بابایی، علی اکبر؛ عزیزی‌کیا، غلامعلی؛ روحانی‌راد، مجتبی (1385). روش‌شناسی تفسیر قرآن. قم/ تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
[13]. باقلانی، محمد بن طیب (1997). اعجاز القرآن. قاهره، دار المعارف.
[14]. بدوی، احمد احمد (2005). من بلاغة القرآن. قاهره، نهضة مصر.
[15]. جعفری، یعقوب (1386). «دلالت سیاق و نقش آن در فهم آیات»، ترجمان وحی، سال یازدهم، شماره دوم، صص62-77.
[16]. جوادی آملی، عبدالله (1391). تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم. قم، نشر اسراء.
[17]. حسناوی، محمد (1406). الفاصلة فی القرآن. بیروت، المکتب الاسلامی.
[18]. حسینی، سیدعلی اکبر (1378). «وحدت موضوعی سوره های قرآن در ترازوی نقد».  فصلنامۀ پژوهش‌های قرآنی، 54-55، صص261-206.
[19]. خامه‌گر، محمد (1381). «درآمدی بر تفسیر ساختاری قرآن». فصلنامۀ پژوهش­های قرآنی، 29-30، صص206-271.
[20]. خطیب، عبدالکریم (1395). اعجاز القرآن فی دراسة کاشفة لخصائص البلاغیة و معاییرها (الاعجاز فی مفهوم جدید). جلد دوم، بیروت، دار المعرفة.
[21]. راغب اصفهانی (؟). معجم مفردات الفاظ القرآن. بی‌جا، دار الکاتب العربی.
[22]. رمّانی، علی بن عیسی، خطابی و عبدالقاهر جرجانی (1387). النکت فی اعجاز القرآن؛ فی ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن. دوم، قاهره، دار المعارف.
[23]. زرکشی، محمد بن عبدالرحمان (1415). البرهان فی علوم القرآن. جلد دوم، بیروت، دار المعرفة.
[24]. زمخشری، محمد بن عمر (؟). الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل. بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[25]. سامرایی، فاضل صالح (1418). التعبیر القرآنی. عمان، دار عمار.
[26]. سیوطی، جلال الدین (؟). الاتقان فی علوم القرآن. بیروت، دار الجیل.
[27]. طباطبایی، سید محمد حسین (1370). تفسیر المیزان. ترجمۀ سید محمد باقر موسوی همدانی. چاپ چهارم، تهران، بنیاد علامه طباطبایی.
[28]. عامر، فتحی احمد (1988). فکرة النظم بین وجوه الاعجاز فی القرآن الکریم. اسکندریة، المعارف.
[29]. عباس، فضل حسن (1991). اعجاز القرآن الکریم. عمان.
[30]. عبدالحمید، مصطفی شعبان (1428). المناسبة فی القرآن: دراسة لغویة اسلوبیة للعلاقة بین اللفظ و السیاق اللغوی. اسکندریه، المکتب الجامعی الحدیث.
[31]. فراهیدی، خلیل بن احمد (1410). کتاب العین. قم، انتشارات هجرت.
[32]. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1426). القاموس المحیط. بیروت، مؤسسة الرسالة.
[33]. لاشین، عبدالفتاح (1402). من اسرار التعبیر فی القرآن، الفاصلة القرآنیة. ریاض، دارالمریخ للنشر.
[34]. مصباح یزدی، محمدتقی (1387). قرآن شناسی1. تدوین توسط محمود رجبی. قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
[35]. مطعنی، عبدالعظیم ابراهیم محمد (1413). خصائص التعبیر القرآنی و سماته البلاغیة. بی‌جا، مکتبة وهب.
[36]. معرفت، محمد هادی (1386). التمهید فی علوم القرآن. قم، مؤسسة تمهید، ذوی القربی.
[37]. نصار، حسین (1999). الفواصل. قاهره، مکتبة مصر.