کارکرد سیاق در فهم آیات متشابه لفظی در محاورۀ خداوند و ابلیس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارگروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان

2 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد تفسیر، مرکز تخصصی تفسیر حوزۀ اصفهان

چکیده

تشابه لفظی و تکرار داستان­های قرآن از جمله مواردی است که می­توان با تأمل بر نقش سیاق به تحلیل آن پرداخت. پژوهش پیش­رو با بررسی کارکرد سیاق به تبیین علل تکرار داستان آفرینش در قرآن پرداخته­است. از این­رو با توجه به نقش محوری ابلیس در سوره­های اعراف، حجر، اسراء و ص، قرائن پیوستۀ لفظی و غیرلفظی این آیات مورد توجه قرار گرفته ­است. یافته­های پژوهش، حاکی است که با وجود تکرار برخی عبارات در ظاهر این آیات، داستان در هر سوره در سیاقی متفاوت شکل­ گرفته؛ به­گو­نه­ای که چینش اعجازآمیز عباراتِ به ظاهر مکرر، در راستای آن قابل تحلیل است. در سورۀ اعراف محاورۀ خداوند و ابلیس از شدت و غضب بیشتری نسبت به مورد مشابه آن در سوره­های دیگر برخوردار­ است. در سورۀ حجر سرپیچی ابلیس و در سورۀ ص تکبرورزی وی بروز بیشتری دارد و در سورۀ اسراء قرائن سیاق، از تحقیر آدم توسط ابلیس حکایت دارد.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم.
[2]. آذرنوش، آذرتاش (1388). فرهنگ معاصر عربی- فارسی بر اساس فرهنگ عربی انگلیسی هانس‌‌ور. تهران، نقش جهان.
[3]. آلوسی، سیدمحمودبن­عبدالله (1415). روح­­المعانی فی­التفسیرالقرآن­العظیم. جلد12، بیروت، دارالکتب­العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
[4].  ابن­شهرآشوب، محمدبن­علی (1328). متشابه­القرآن ومختلفه. (؟)، شرکت سهامی طبع کتاب.
[5].  ابن­عاشور، محمدبن­طاهر (؟). التحریر و التنویر؛ تفسیر ابن عاشور. جلد 13، 14، بیروت، مؤسسه­التاریخ.
[6]. ابن­عطیه اندلسی، عبدالحق­بن­غالب (1422). المحررالوجیزفی­التفسیرالکتاب­العزیز. جلد3، محقق: عبدالسلام عبدالشافی، محمد، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[7]. ابن­فارس، احمدبن­فارس (؟). معجم­المقاییس­اللغه. جلد 3، قم، مکتب­الاعلام­الاسلامیه.
[8]. ابن­منظور، محمدبن­مکرم (1414). لسان­العرب. جلد 10، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
[9]. ابوالسعود، محمدبن­محمد (؟). ارشادالعقل­السلیم الی مزایا القرآن­الکریم؛تفسیر ابوالسعود. جلد2، 3، بیروت، داراحیاء­التراث­العربی.
[10]. ابوحیان اندلسی، محمدبن­یوسف (1420). بحرالمحیط فی­التفسیر. مصحح: جمیل، صدقی محمد، جلد 5، بیروت، دارالفکر.
[11]. ابوزینه، محمدبن­منصور (2002). الحذف و الذکر فی­المتشابه­اللفظی. عمان، جامعه­الاردنیه، رساله ماجیستر.
[12]. ازهری، محمدبن­احمد (1421). تهذیب­اللغه. جلد1 و 11، بیروت، داراحیاءالتراث­العربی.
[13]. الاطرش، عطیه (1997). دراسات فی کتب­المتشابه­اللفظی. عمان، الجامعه­الاردنیه.
[14]. ایزدی مبارکه، کامرن (1376). شروط و آداب تفسیر و مفسر، تهران، امیرکبیر.
[15]. بابایی، علی­اکبر و دیگران (1381). بررسی مکاتب و روش­های تفسیری. قم، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه.
[16]. بدوی، احمد احمد (1950). من بلاغه­القرآن. قاهره، مطبعه لجنه­البیان­العربی.
[17]. برحمون، فاطمه زهره (2017). دلاله ­المتشابه ­اللفظی فی ­السیاقات ­القرآنیه. الجمهوریه ­الجزائریه، اطروحه مقدمه لنیل شهاده د.کتوراه فی­الادب ­العربی.
[18]. حقی بروسوی، اسماعیل­بن­مصطفی (؟). تفسیر روح ­البیان. جلد 3، بیروت، دارالفکر.
[19]. الحمداوی رشید (2003). المتشابه ­اللفظی فی­القرآن و مسالک توجیهه عندابی ­جعفر بن‌ الزبیر الغرناطی. قاهره، مکتبه اولاد الشیخ­ التراث.
[20]. خامه­گر، محمد (1386). ساختارهندسی سوره­های قرآن کریم. چاپ: چهارم، تهران، سپهر.
[21]. خوری شرتونی، سعید (1392). اقرب­المواردفی فصح­العربیه و الشوارد. جلد 1، تهران، اسوه.
[22]. راغب اصفهانی، حسین­بن­محمد (1374). مفردات الفاظ ­القرآن. جلد 1، تهران، مرتضوی.
[23]. رجبی، محمود (1387). روش تفسیرقرآن. چاپ: پنجم: قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
[24]. رشیدرضا، محمد (؟). تفسیرالقرآن­الکریم. جلد2، بیروت، دارالمعرفه للطباعه والنشر.  
[25]. سیوطی،جلال­الدین (1414). قطف­الازهارفی کشف­الاسرار. مصحح: احمد بن محمد الحمادی،  جلد 2، قطر، اداره شئون­الاسلامیه.
[26]. ــــــــــــ و محلی، جلال­الدین (1416). تفسیرالجلالین. تحقیق عبدالرحمن­بن­ابی­بکر سیوطی، جلد 6، بیروت، مؤسسه­النور للمطبوعات.
[27]. السامرایی، فاضل صالح (1418). التعبیرالقرآنی. جلد 2، اردن، دار عمار.
[28]. الصدر، محمدباقر (1987). دروس فی علم ­الاصول. جلد 1، بیروت، انتشارات دارالکتب­اللبنانی.
[29]. طبرسی، فضل­بن­حسن (1372). مجمع­البیان فی ­التفسیر القرآن. جلد 23، چاپ: سوم، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
[30]. طریحی، فخرالدین­بن­محمد (1375). مجمع­البحرین. محقق: احمد، حسینی اشکوری، جلد 1، 5، تهران، مرتضوی.
[31]. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1383). تفسیرالمیزان. مترجم: محمدباقر موسوی همدانی، جلد 13، چاپ: نوزدهم، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
[32]. طوسی، محمدبن­حسن(؟). التبیان فی­التفسیرالقرآن. تحقیق: احمد قصیر عاملی، جلد 4، 8، بیروت، دار احیاء­ التراث­ العربی.
[33]. طیب، سیدعبدالحسین (1378). اطیب­البیان فی­التفسیرالقرآن. جلد 5، تهران، انتشارات اسلام.
[34]. عسکری، حسن­بن­عبدالله (1400). الفرو ق ­اللغویه. جلد 1، بیروت، دارالافاق­ الجدیده.
[35]. الغرناطی، ابی­جعفراحمدبن­ابراهیم (1971). ملاک التأویل. جلد 1، بیروت، دارالکتب­ العلمیه.
[36]. فخررازی، محمدبن­عمر (1420). مفاتیح­الغیب؛ التفسیر الکبیر. جلد 26، چاپ سوم، بیروت، داراحیاءالتراث­العربیه.
[37]. فراهیدی، خلیل­بن­احمد (1409). العین. محقق: مهدی محزومی و ابراهیم سامرایی، جلد 11، قم، نشر هجرت.
[38]. فیروزآبادی، محمدبن­یعقوب (1952). القاموس­المحیط. چاپ: دوم، قاهره، شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی­البابی­الحلبی و اولاده.
[39]. فیومی، احمدبن­محمدبن­علی (1912). مصباح­المنیر فی غریب الشرح الکبیر للراقی. جلد 2، (؟)، مطبعه ­الامیریه.
[40]. قاسمی، محمدجمال­الدین (1418). تفسیر القاسمی­المسمی محاسن­التأویل. تحقیق: محمد باسل عیون­السود، جلد 5، 6، بیروت، دارالکتب­العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
[41]. سیدقطب، ابراهیم حسین (1412). فی ظلال­القرآن. جلد 5، چاپ: هفدهم، قاهره، دارالشروق.
[42]. الکرمانی محمودبن­حمزه (1418). البرهان فی متشابه ­القرآن. محقق: احمد عزالدین عبدالله، خلف الله، چاپ دوم، المنصوره، مصر.
[43]. محمدقاسمی، حمید (1378). جلوه­هایی از هنر تصویرآفرینی در قرآن. تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
[44]. مصطفوی، حسن (1430). التحقیق فی­الکلمات­القرآن­الکریم. جلد 6، 9، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[45]. المطعنی، عبدالعظیم ابراهیم محمد (1413). خصائص­التعبیرالقرآنی وسماته­البلاغیه. قاهره، مکتبه­الوهبیه.
[46]. مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیرنمونه. جلد 8، 12، 19، تهران، دارالکتب­الاسلامیه.
[47]. مهدوی راد، محمدعلی (1382). آفاق تفسیر مقالات و مقولاتی در تفسیر پژوهی. تهران، هستی­نما.
[48]. نیشابوری، نظام­الدین حسن­بن­محمد (1416). تفسیر غرائب ­القرآن و رغائب ­الفرقان. جلد 3، بیروت، دارالکتب­ العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
[49]. تابان، جعفر. «نقش سیاق درتفسیرقرآن».  دین و سیاست، شمارۀ 15، بهار 87، صص 99-118.
[50]. رضایی کرمانی، محمدعلی (1376). «جایگاه سیاق در تفسیر المیزان». فصلنامۀ پژوهش­های قرآنی، شمارۀ 9، صص194ـ205.
[51]. کنعانی، سیدحسین (1384). «سیر تحول کاربرد سیاق در تفسیر». فصلنامۀ مشکوه، شمارۀ 87، صص28-43.