عوامل مؤثر در تألیف کتاب فضائل‌الصحابه دارقطنی‏ از زمینه‌های فرهنگی-سیاسی تا جریان‌های فکری بغداد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

2 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

چکیده

ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی یکی از دانشیان صاحب نظر اهل‌سنت و مؤلف کتابی با عنوان فضائل‌الصحابه است. مسئلۀ اصلی این پژوهش واکاوی امکان و امتناع اثرپذیری دارقطنی از گفتمان فکری بغداد در تألیف کتاب فضائل‌الصحابه در قرن چهارم هجری است. سویۀ پنهان در نقد این کتاب اثرگذاری علل فرا اعتقادی در تألیف آن است. بر پایه این فرضیه، شرایط محیطی و تاریخی حاکم بر اندیشۀ دارقطنی و مؤثر در تألیف فضائل‌الصحابه، در سوق دادن او به انتخاب رویکرد دوگانۀ تقریبی-اعتدالی، جدلی-انتقادی از یک سو و تساهل و تسامح دارقطنی در مواجهه با نظریۀ امامیه دربارۀ جایگاه صحابه و فضایل شیخین مؤثر بودند. این مقاله با ارائۀ شواهد مختلف از شرایط حاکم بر بغداد در قرون سوم تا پنجم هجری اثبات می‌کند چگونه محیط و گفتمان علمی بغدادِ روزگار دارقطنی در نگارش فضائل‌الصحابه او اثرگذار بود. لذا در این میان دو دسته عوامل فرهنگی-سیاسی و جریان‌های فکری بغداد نقش مهمی را ایفا کردند و در نهایت دارقطنی را به رویکرد جدلی-انتقادی با شیعۀ امامیه در مسئله فضائل شیخین و عدالت صحابه سوق داد؛ حال آن که دارقطنی، خود آگاه بود که امامیه اثنی عشریه به این انگاره‌ها باورمند نیست.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابن‌اثیر، عزالدین (1417ق). الکامل فی التاریخ. تحقیق: عمرعبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتاب‌العربی.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن (1412ق). المنتظم. تحقیق: محمدومصطفی ‌عبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
ابن‌حجرعسقلانی، احمد (1415ق). الاصابة فی‌تمییز الصحابة. تحقیق: علی محمدمعوض وعادل احمدعبدالموجود، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
ــــــــــ (1406ق). لسان المیزان. بیروت: موسسه‌الاعلمی‌للمطبوعات.
ابن حنبل، احمد بن محمد (1430ق). فضائل الصحابه. تحقیق: وصی‌الله‌بن‌محمدعباس، قاهره: دار ابن الجوزی.
ابن‌خلکان، احمد (بی‌تا). وفیات الاعیان و انبا ابناء الزمان. تحقیق: احسان عباس، قم: منشورات‌ الرضی.
ابن‌صلاح، عثمان بن عبدالرحمن (بی‌تا). مقدمة ابن صلاح فی علوم الحدیث. تحقیق: ابوعبدالرحمن صلاح بن محمد بن عویض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن عساکر، علی بن حسن (1415ق). تاریخ مدینة دمشق. تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر.
ابن کثیر، اسماعیل (1408ق). البدایة والنهایة. تحقیق: علی شیری، بیروت: دار التراث العربی.
ابن مسکویه، احمد بن محمد (1379ق). تجارب الامم. ترجمه: ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
ابن منظور، محمدبن‌مکرم (1414ق). لسان ‌العرب. تحقیق: جمال‌الدین میردامادی، بیروت: دارالفکر.
ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق (1346ش). الفهرست. تحقیق: رضا تجدد، تهران: بانک بازرگانی ایران.
ابوریه، محمود (1389ش). اضواءعلی السنة المحمدیة. قم: انصاریان.
آزادی، علیرضا و زمانی، محمدحسن (1394ش). تحلیل روش و آسیب‌های مناقب‌نگاری علمای شافعی دربارۀ امیرالمؤمنین. حدیث و اندیشه، (19)، 5-30.
اسکافی، محمدبن‌عبدالله (1374ش). المعیار و الموازنه در برتری امیرالمؤمنین (ع). ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
اسماعیل‌پاشا، (بی‌تا). ایضاح المکنون. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
اصغرپور، حسن (1388ش). کتاب‌شناسی تاریخی مناقب‌نگاری اهل‌‌بیت (ع) از آغاز تا پایان قرن سوم. نشریه‌ مشکوة، (102)، 130-153.
باقریان، زهره و شفیعی، سیدمحمد (1399ش). بررسی هویت خلفای راشدین در فضائل الصحابۀ نسایی. مطالعات تاریخ فرهنگی، (44)، 1-29.
پاکتچی، احمد (1398ش). اصحاب‌ حدیث‌، دانشنامۀ بزرگ‌ اسلامی. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
حاجی‌خلیفه، مصطفی‌عبدالله (بی‌تا). کشف الظنون. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حافظیان بابلی، ابوالفضل (1424ق). رسائل فی درایة الحدیث. قم: دارالحدیث.
حسینی‌شاکری، (1417ق). ربع قرن مع علامة الامینی. قم: بی‌نا.
خضری، احمدرضا (1390ش). تشیع در تاریخ. دیباچه نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه، قم: نشر معارف.
خطیب بغدادی، احمد (1417ق). تاریخ بغداد. مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
دارقطنی، علی‌بن‌عمر (1404ق). ضعفاء والمتروکون. تحقیق: موفق‌بن‌عبدالله، ریاض: المعارف.
ــــــــــ (1419ق). الجزء الحادی عشر من فضائل الصحابه. تحقیق: محمد رباح، مدینه: مکتبة‌ الغرباء الاثریة.
ــــــــــ (1422ق). الجزء الحادی عشر من فضائل الصحابه. تحقیق: حلوانی، جده: دار ماجد عسیری.
ــــــــــ (1424ق). السنن. تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بیروت: الرساله.
ــــــــــ (1433ق). اسماء الصحابه التی اتفق فیها البخاری ومسلم وما انفرد به ‌کل واحد منهما دون صاحبه. تحقیق: جابربن عبدالله‌السریع، ریاض: دارالعاصمه.
دینوری، ابن‌قتیبه عبدالله بن مسلم (1405ق). الاختلاف فی اللفظ والرد علی الجهمیة والمشبهه. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ذهبی، شمس‌الدین محمد بن ‌احمد (1409ق). تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر والاعلام. تحقیق: عمرعبدالسلام‌تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
ــــــــــ (1414ق). سیر اعلام النبلاء. تحقیق: شعیب الارنؤوط، بیروت: الرساله.
ــــــــــ (1428ق). تذکرة الحفاظ. تحقیق: زکریا عمیرات، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ــــــــــ (1416ق). میزان الاعتدال فی نقد الرجال. تحقیق: عبدالفتاح‌ ابوسنة، بیروت: دارالکتب العلمیه.
رحیلی، عبدالله، (بی‌تا). الامام‌ابوالحسن‌الدارقطنی وآثاره‌العلمیة. جده: الخضراء.
رضاداد، علیه (1395ش). مکتب‌حدیثی بغداد از قرن دوم تا نیمه قرن پنجم هجری. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
زراری، احمدبن محمد (1411ق). رساله ابوغالب زراری. تحقیق: محمدرضاحسینی، قم: سازمان تبلیغات اسلامی.
زرکلی، خیرالدین (1980م). الاعلام. بیروت: دارالعلم للملایین.
زیلعی، جمال‌الدین عبدالله‌بن‌یوسف (1418ق). نصب‌الرایة. تحقیق: محمدعوامه، بیروت: موسسة الریان للطباعه.
سمعانی، عبدالکریم (1419ق). الانساب. تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
شیبانی، محمدابراهیم (1414ق). معجم ماالف عن‌الصحابه وامهات المومنین وآل‌البیت. کویت: مرکز المخطوطات‌ والتراث ‌والوثائق.
طباطبایی، محمدکاظم (1390ش). منطق فهم حدیث. قم: موسسه امام خمینی (ره).
طباطبایی‌کربلایی، علی (1412ق). ریاض المسائل فی بیان‌ الاحکام بالدلائل. قم: موسسه‌النشرالاسلامی.
عشاری، محمدبن‌علی (1413ق). فضائل ابی‌بکر الصدیق. تحقیق: عمروعبدالمنعم، بی‌جا: دارالصحابة.
غلامعلی، مهدی (1391ش). سیطره سبک مناقب‌نگاری در سده ششم و هفتم هجری. قم: دارالحدیث.
فقیهی، علی‌اصغر (1357ش). آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر. گیلان: صبا.
کتانی، محمدبن‌جعفر (1414ق). الرسالة‌المستطرفة. بیروت: دارالبشائر الاسلامیة.
کحاله، عمررضا (بی‌تا). معجم‌المؤلفین. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
کرمر، جوئل (1375ش). احیای فرهنگی‌ در عهد آل‌بویه. ترجمه: محمدسعید حنایی‌کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کلبرگ، اتان (1413ق). کتابخانۀ ابن‌طاووس و احوال و آثاراو. ترجمه: علی قرائی و رسول جعفریان، قم: کتابخانۀ ‌آیت‌الله مرعشی.
گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، (1389ش). تاریخ تشیع. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
مادلونگ، ویلفرد (1377ش). فرقه‌های اسلامی. ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
متز، آدام (1364ش). تمدن اسلامی در قرن ‌چهارم هجری یا رنسانس اسلامی. ترجمه: علیرضا ذکاوتی، تهران: امیرکبیر.
مزی، یوسف (1406ق). تهذیب الکمال. تحقیق: بشارعوادمعروف، بیروت: الرساله.
مسعودی، علی‌بن‌حسین (بی‌تا). التنبیه والاشراف. تحقیق: عبدالله اسماعیل‌الصاوی، قاهره: دارالصاوی.
مظفر، محمدحسین (1368ش). تاریخ شیعه. ترجمه: دکتر حجتی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
معارف، مجید (1374ش). پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ضریح.
مؤدب، سیدرضا (1393ش). تاریخ حدیث. قم: موسسه‌المصطفی.
موسوی جاجرمی، سیدمرتضی و فیضی، پریسا (1392ش). تبیین تاریخی‌ و کلامی مکتب‌معتزله بصره‌ و بغداد. پژوهشنامۀ تاریخ. (8)، 1-19.
میثمی، جولی اسکات (1391ش). تاریخ‌نگاری فارسی. ترجمه: محمددهقانی، تهران: ماهی.
نجاشی، احمدبن علی (1365ش). رجال النجاشی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
نعیمی، حسین وسلیم، محمدنبی واشرفی، احمد (1393ش). تشیع وتسنن در بغداد در قرون چهاروپنج هجری. پایان نامه‌ی‌کارشناسی ارشد، دانشکده علوم‌انسانی، دانشگاه آزاداسلامی واحدشاهرود.
نمیری، عمربن‌شبة (1410ق). تاریخ المدینة المنورة. قم: دارالفکر.
نیومن، اندره (1384ش). مدرسۀ قم وبغداد: در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری. قم: زائر-آستان حضرت‌معصومه (س).
هدایت‌پناه، محمدرضا (1398ش). سیر تدوین و تطور صحابه‌نگاری. قم: دفتر تبلیغات حوزه ‌علمیه.
یاقوت‌حموی، شهاب‌الدین (1399ق). معجم‌البلدان. بیروت: دارالاحیاء.