عوامل مؤثر در تألیف کتاب فضائل‌الصحابه دارقطنی‏ از زمینه‌های فرهنگی-سیاسی تا جریان‌های فکری بغداد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

2 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

چکیده

ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی یکی از دانشیان صاحب نظر اهل‌سنت و مؤلف کتابی با عنوان فضائل‌الصحابه است. مسئلۀ اصلی این پژوهش واکاوی امکان و امتناع اثرپذیری دارقطنی از گفتمان فکری بغداد در تألیف کتاب فضائل‌الصحابه در قرن چهارم هجری است. سویۀ پنهان در نقد این کتاب اثرگذاری علل فرا اعتقادی در تألیف آن است. بر پایه این فرضیه، شرایط محیطی و تاریخی حاکم بر اندیشۀ دارقطنی و مؤثر در تألیف فضائل‌الصحابه، در سوق دادن او به انتخاب رویکرد دوگانۀ تقریبی-اعتدالی، جدلی-انتقادی از یک سو و تساهل و تسامح دارقطنی در مواجهه با نظریۀ امامیه دربارۀ جایگاه صحابه و فضایل شیخین مؤثر بودند. این مقاله با ارائۀ شواهد مختلف از شرایط حاکم بر بغداد در قرون سوم تا پنجم هجری اثبات می‌کند چگونه محیط و گفتمان علمی بغدادِ روزگار دارقطنی در نگارش فضائل‌الصحابه او اثرگذار بود. لذا در این میان دو دسته عوامل فرهنگی-سیاسی و جریان‌های فکری بغداد نقش مهمی را ایفا کردند و در نهایت دارقطنی را به رویکرد جدلی-انتقادی با شیعۀ امامیه در مسئله فضائل شیخین و عدالت صحابه سوق داد؛ حال آن که دارقطنی، خود آگاه بود که امامیه اثنی عشریه به این انگاره‌ها باورمند نیست.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابن‌اثیر، عزالدین (1417ق). الکامل فی التاریخ. تحقیق: عمرعبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتاب‌العربی.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن (1412ق). المنتظم. تحقیق: محمدومصطفی ‌عبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
ابن‌حجرعسقلانی، احمد (1415ق). الاصابة فی‌تمییز الصحابة. تحقیق: علی محمدمعوض وعادل احمدعبدالموجود، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
ــــــــــ (1406ق). لسان المیزان. بیروت: موسسه‌الاعلمی‌للمطبوعات.
ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد (1430ق). فضائل‌الصحابه. تحقیق: وصی‌الله‌بن‌محمدعباس، قاهره: دارابن‌الجوزی.
ابن‌خلکان، احمد (بی‌تا). وفیات الاعیان و انبا ابناء الزمان. تحقیق: احسان‌عباس، قم: منشورات‌الرضی.
ابن‌صلاح، عثمان‌بن‌عبدالرحمن (بی‌تا). مقدمةابن‌صلاح فی علوم‌الحدیث. تحقیق: ابوعبدالرحمن صلاح بن‌محمدبن‌عویض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن (1415ق). تاریخ مدینةدمشق. تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر.
ابن‌کثیر، اسماعیل (1408ق). البدایةوالنهایة. تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالتراث‌العربی.
ابن‌مسکویه، احمدبن‌محمد (1379ق). تجارب‌الامم. ترجمه: ابوالقاسم‌امامی، تهران: سروش.
ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم (1414ق). لسان‌العرب. تحقیق: جمال‌الدین میردامادی، بیروت: دارالفکر.
ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق (1346ش). الفهرست. تحقیق: رضاتجدد، تهران: بانک‌بازرگانی‌ایران.
ابوریه، محمود (1389ش). اضواءعلی‌السنة المحمدیة. قم: انصاریان.
آزادی، علیرضا وزمانی، محمدحسن (1394ش). تحلیل روش وآسیب‌های مناقب‌نگاری علمای شافعی دربارۀ امیرالمؤمنین. حدیث واندیشه، (19)، 5-30.
اسکافی، محمدبن‌عبدالله (1374ش). المعیاروالموازنه دربرتری امیرالمؤمنین (ع). ترجمه: محمودمهدوی‌دامغانی، تهران: نشرنی.
اسماعیل‌پاشا، (بی‌تا). ایضاح المکنون. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
اصغرپور، حسن (1388ش). کتاب‌شناسی تاریخی مناقب‌نگاری اهل‌‌بیت (ع) از آغازتاپایان قرن سوم. نشریه‌ مشکوة، (102)، 130-153.
باقریان، زهره وشفیعی، سیدمحمد (1399ش). بررسی هویت خلفای راشدین درفضائل‌الصحابۀ نسایی. مطالعات تاریخ فرهنگی، (44)، 1-29.
پاکتچی، احمد (1398ش). اصحاب‌ حدیث‌، دانشنامه‌بزرگ‌ اسلامی. مرکزدائرةالمعارف‌بزرگ اسلامی.
حاجی‌خلیفه، مصطفی‌عبدالله (بی‌تا). کشف‌الظنون. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
حافظیان‌بابلی، ابوالفضل (1424ق). رسائل فی‌درایةالحدیث. قم: دارالحدیث.
حسینی‌شاکری، (1417ق). ربع قرن‌مع علامه‌الامینی. قم: بی‌نا.
خضری، احمدرضا (1390ش). تشیع‌درتاریخ. دیباچه نهادنمایندگی‌رهبری‌دردانشگاه، قم: نشرمعارف.
خطیب بغدادی، احمد (1417ق). تاریخ‌بغداد. مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
دارقطنی، علی‌بن‌عمر (1404ق). ضعفاءوالمتروکون. تحقیق: موفق‌بن‌عبدالله، ریاض: المعارف.
ــــــــــ (1419ق). الجزءالحادی‌عشرمن فضائل‌الصحابه. تحقیق: محمدرباح، مدینه: مکتبة‌الغرباءالاثریة.
ــــــــــ (1422ق). الجزءالحادی‌عشرمن فضائل‌الصحابه. تحقیق: حلوانی، جده: دارماجدعسیری.
ــــــــــ (1424ق). السنن. تحقیق: شعیب‌الأرنؤوط، بیروت: الرساله.
ــــــــــ (1433ق). اسماءالصحابه‌التی‌اتفق فیهاالبخاری ومسلم وما انفردبه‌کل واحدمنهمادون‌صاحبه. تحقیق: جابربن عبدالله‌السریع، ریاض: دارالعاصمه.
دینوری، ابن‌قتیبه‌عبدالله‌بن‌مسلم (1405ق). الاختلاف فی اللفظ والردعلی الجهمیةوالمشبهه. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ذهبی، شمس‌الدین‌محمدبن‌احمد (1409ق). تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیرو الاعلام. تحقیق: عمرعبدالسلام‌تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
ــــــــــ (1414ق). سیراعلام‌النبلاء. تحقیق: شعیب‌الارنؤوط، بیروت: الرساله.
ــــــــــ (1428ق). تذکرةالحفاظ. تحقیق: زکریاعمیرات، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ــــــــــ (1416ق). میزان‌الاعتدال فی نقدالرجال. تحقیق: عبدالفتاح‌ابوسنة، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
رحیلی، عبدالله، (بی‌تا). الامام‌ابوالحسن‌الدارقطنی وآثاره‌العلمیة. جده: الخضراء.
رضاداد، علیه (1395ش). مکتب‌حدیثی بغداد ازقرن دوم تانیمه قرن‌پنجم هجری. مشهد: بنیادپژوهش‌های اسلامی.
زراری، احمدبن محمد (1411ق). رساله ابوغالب زراری. تحقیق: محمدرضاحسینی، قم: سازمان تبلیغات اسلامی.
زرکلی، خیرالدین (1980م). الاعلام. بیروت: دارالعلم‌للملایین.
زیلعی، جمال‌الدین عبدالله‌بن‌یوسف (1418ق). نصب‌الرایة. تحقیق: محمدعوامه، بیروت: موسسه‌الریان للطباعه.
سمعانی، عبدالکریم (1419ق). الانساب. تحقیق: محمدعبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
شیبانی، محمدابراهیم (1414ق). معجم ماالف عن‌الصحابه وامهات المومنین وآل‌البیت. کویت: مرکزالمخطوطات‌والتراث‌والوثائق.
طباطبایی، محمدکاظم (1390ش). منطق فهم حدیث. قم: موسسه‌امام‌خمینی (ره).
طباطبایی‌کربلایی، علی (1412ق). ریاض‌المسائل فی بیان‌الاحکام بالدلائل. قم: موسسه‌النشرالاسلامی.
عشاری، محمدبن‌علی (1413ق). فضائل ابی‌بکرالصدیق. تحقیق: عمروعبدالمنعم، بی‌جا: دارالصحابة.
غلامعلی، مهدی (1391ش). سیطره سبک مناقب‌نگاری درسده ششم وهفتم هجری. قم: دارالحدیث.
فقیهی، علی‌اصغر (1357ش). آل‌بویه واوضاع زمان ایشان بانموداری اززندگی مردم درآن عصر. گیلان: صبا.
کتانی، محمدبن‌جعفر (1414ق). الرسالة‌المستطرفة. بیروت: دارالبشائرالاسلامیة.
کحاله، عمررضا (بی‌تا). معجم‌المؤلفین. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
کرمر، جوئل (1375ش). احیای فرهنگی‌درعهد آل‌بویه. ترجمه: محمدسعیدحنایی‌کاشانی، تهران: مرکزنشردانشگاهی.
کلبرگ، اتان (1413ق). کتابخانۀ ابن‌طاووس واحوال وآثاراو. ترجمه: علی قرائی ورسول جعفریان، قم: کتابخانه‌ی‌آیت‌الله‌مرعشی.
گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه ودانشگاه، (1389ش). تاریخ‌تشیع. قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه.
مادلونگ، ویلفرد (1377ش). فرقه‌های اسلامی. ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
متز، آدام (1364ش). تمدن اسلامی درقرن‌چهارم هجری یارنسانس اسلامی. ترجمه: علیرضاذکاوتی، تهران: امیرکبیر.
مزی، یوسف (1406ق). تهذیب الکمال. تحقیق: بشارعوادمعروف، بیروت: الرساله.
مسعودی، علی‌بن‌حسین (بی‌تا). التنبیه والاشراف. تحقیق: عبدالله اسماعیل‌الصاوی، قاهره: دارالصاوی.
مظفر، محمدحسین (1368ش). تاریخ شیعه. ترجمه: دکتر حجتی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
معارف، مجید (1374ش). پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ضریح.
مؤدب، سیدرضا (1393ش). تاریخ حدیث. قم: موسسه‌المصطفی.
موسوی‌جاجرمی، سیدمرتضی وفیضی، پریسا (1392ش). تبیین‌تاریخی‌وکلامی مکتب‌معتزله بصره‌وبغداد. پژوهشنامۀ تاریخ. (8)، 1-19.
میثمی، جولی اسکات (1391ش). تاریخ‌نگاری فارسی. ترجمه: محمددهقانی، تهران: ماهی.
نجاشی، احمدبن علی (1365ش). رجال النجاشی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
نعیمی، حسین وسلیم، محمدنبی واشرفی، احمد (1393ش). تشیع وتسنن دربغداد درقرون چهاروپنج هجری. پایان نامه‌ی‌کارشناسی ارشد، دانشکده علوم‌انسانی، دانشگاه آزاداسلامی واحدشاهرود.
نمیری، عمربن‌شبة (1410ق). تاریخ المدینةالمنورة. قم: دارالفکر.
نیومن، اندره (1384ش). مدرسۀ قم وبغداد: دراواخر قرن سوم واوایل قرن چهارم هجری. قم: زائر-آستان حضرت‌معصومه (س).
هدایت‌پناه، محمدرضا (1398ش). سیرتدوین وتطورصحابه‌نگاری. قم: دفترتبلیغات‌حوزه‌علمیه.
یاقوت‌حموی، شهاب‌الدین (1399ق). معجم‌البلدان. بیروت: دارالاحیاء.