تحلیل مستندات مفسران در تبیین ویژگی‌ها و وجه اعجاز ناقۀ صالح (ع)‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل‌ البیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 دانشجوی دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل البیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

تبیین قصص قرآن و نشان دادن اهداف معرفتی آن‌ها از وظایف مفسران قرآن به‌شمار می‌آید و از این رو بخشی از تأملات مفسران پیرامون داستان‌های قرآنی انجام شده‌است. با این حال مطالعۀ آثار تفسیری حکایت از این دارد که مفسران متقدم گاه از ظواهر آیات قصص فراتر رفته و با تمسّک به روایات یا گزارش‌های تاریخی به تبیین ابعاد و لایه‌هایی مطرح نشده در متن قرآن کریم اهتمام دارند. برای نمونه قرآن در آیاتی پرشمار با تعابیری مانند «آیه»، «بینه» و «فتنه» به ناقۀ حضرت صالح (ع) اشاره نموده‌است؛ اما جزئیات پدید آمدن ناقه، ویژگی‌ها و چرایی معجزه شمرده شدن آن را بیان نکرده که خود زمینۀ شکل‌گیری ابهامات گوناگون گردیده‌است؛ تا جایی که مفسران در تبیین این ویژگی‌ها و پاسخ به پرسش‌های مرتبط، پراکنده‌ سخن گفته‌ و از تمرکز بر جنبۀ هدایت‌بخشی این داستان دور شده‌اند. این مقاله بر آن است تا با مطالعۀ آثار تفسیری و بررسی دیدگاه‌های ارائه شده در این ‌باره، مستند تبیین ایشان را روشن نماید تا پای‌بندی ایشان به منابع و قرائن تفسیری مشخص شود. نتیجه حاکی از آن است که هرچند مفسران در تبیین مفاد آیات مربوط به ناقۀ صالح (ع) مجموعاً از آیات، روایات، آثار تفسیریِ گذشته یا گزارش‌های تاریخی بهره‌برده‌اند؛ اما در بیشتر موارد دیدگاه‌های مطرح شده، فاقد مستند تفسیری است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن‌کریم.
آلوسی، محمود بن عبدالله (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی.‌دار الکتب العلمیه. منشورات محمد علی بیضون.
ابن‌عاشور، محمد طاهر (1420ق). تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور. مؤسسه التاریخ العربی.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب (۱۴۲۲ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ابن‌غضائری، احمد بن حسین (۱۳۸۰ش). الرجال لإبن‌الغضائری. قم: مؤسسه علمی فرهنگی‌دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1419ق). تفسیر القرآن العظیم (ابن‌کثیر). بیروت:‌دار الکتب العلمیه.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی التفسیر القرآن. آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامی.
اسدی، علی (1398ش). کارکردشناسی تکرار قصه‌های قرآن با تأکید بر همبستگی آیات سوره‌ها در هدف (مطالعۀ موردی قصۀ قوم ثمود). پژوهش‌های قرآنی، 24 (3)
اندلسی، ابوحیان (1413ق). البحر المحیط فی التفسیر.‌دار الفکر.
بیضاوی، عبد الله بن عمر (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوی).‌دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد بن محمد (1422ق). الکشف و البیان فی تفسیر القرآن. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
جعفری، یعقوب (1376ش). تفسیر کوثر. مؤسسه انتشارات هجرت.
حلی، حسین بن کمال الدین (۱۳۸۶ش). زبدة الأقوال فی خلاصة الرجال. قم: مؤسسه علمی فرهنگی‌دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر.
حوی، سعید (1424ق). الأساس فی التفسیر.‌دار السلام.
زمخشری، محمود بن عمر (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل.‌دار الکتاب العربی.
شجاعی، زینب؛ طباطبائی امین، طاهره سادات (1396ش). داستان قوم ثمود در قرآن و یافته‌های جغرافیایی معاصر. مطالعات تطبیقی قرآن پژوهی. 2 (3)، 75-97.
شریفی اقدم، محمود (1397ش). بررسی پیامبری حضرت صالح (ع) در قوم ثمود. فصلنامه فرهنگ زیارت، (37)، 51-62.
شلتوت، محمود (1389). تفسیر قرآن کریم: ترجمه محمدرضا عطایی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
صادقی تهرانی، محمد (1406ق). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طباطبائی، محمد حسین (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبرسی، فضل بن حسن (1412ق). تفسیر جوامع الجامع. حوزه علمیه قم. مرکز مدیریت.
ــــــــــ (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر (1422ق). جامع البیان عن تأویل آی القرآن. قاهره: دارالهجر.
طوسی، محمد بن حسن (بی تا). التبیان فی التفسیر القرآن.‌دار إحیاء التراث العربی.
ــــــــــ (۱۴۲۷ق). رجال الطوسی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
طیب، عبد الحسین (1369ش). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. اسلام.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتح الغیب).‌دار إحیاء التراث العربی.
فضل‌‌الله، محمدحسین (۱۴۳۹ق). تفسیر من وحی القرآن. بیروت:‌دار الملاک للطباعة و النشر و التوزیع.
قرائتی، محسن (1388ش). تفسیر نور. مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
قرشی بنایی، علی اکبر (1412ق). تفسیر احسن الحدیث. بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر.
قرطبی، محمد بن احمد (1364ش). الجامع الأحکام القرآن. ناصر خسرو.
قطب، سید (1425). فی ظلال القرآن. بیروت: دارالشروق.
کشی، محمد بن عمر (۱۴۰۴ق). اختیار معرفة الرجال. قم: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
کرمی، محمد (1402ق). التفسیر لکتاب الله المنیر. علمیه قم (چاپخانه).
کیانی، فاطمه؛ حاجی اسماعیلی، محمد رضا؛ پرچم، اعظم (1398ش). کارکرد تصویر‌پردازی در تبیین داستان ناقۀ حضرت صالح (ع) و رهیافت‌های تربیتی آن در بافت موقعیتی آیات قرآن. تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا (س)، 16 (2)، 1-29. https://doi.org/10.22051/tqh.2019.20981.2074
ماتریدی، محمد بن محمد (1426ق). تأویلات اهل السنه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
مغنیه، محمد جواد (1424ق). التفسیر الکاشف.‌دار الکتاب الإسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر (1371ش). تفسیر نمونه.‌دار الکتب الإسلامیه.
نجاشی، احمد بن علی (۱۳۶۵ش). رجال النجاشی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة. مؤسسة النشر الإسلامی.