ریشه‌های عقلایی جهاد ابتدایی در زندگی عرفی عرب پیش از اسلام و بازتاب آن در قرآن کریم‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا، گروه روابط بین‌الملل، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران، سطح ۴ فقه و اصول حوزه علمیه، قم، ایران.

2 دانش‌آموختۀ دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

چکیده

جهاد ابتدایی یکی از احکام مهم فقه اسلامی است که همواره مورد بحث و تفسیرهای مختلف قرار گرفته‌است. این پژوهش با رویکردی تاریخی، اجتماعی و تفسیری به بررسی ریشه‌های عقلایی جهاد ابتدایی در عرف عرب پیش از اسلام پرداخته و چگونگی بازتاب این مبانی در قرآن کریم را تحلیل می‌کند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که مفهوم جهاد ابتدایی نه صرفاً یک حکم تعبدی، بلکه پدیده‌ای ریشه‌دار در ساختارهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جوامع عربی پیش از اسلام است. نظام اجتماعی آن دوره بر پایۀ «ولاء» شکل گرفته بود که وابستگی به قبیله را تعیین می‌کرد و جنگ به عنوان ابزاری برای بقا و گسترش قدرت قبیله‌ای تلقی می‌شد. اسلام با اصلاح این مفهوم، ولاء را از یک وابستگی قبیله‌ای به پیوندی ایمانی و توحیدی تغییر داد و جهاد ابتدایی را به عنوان ابزاری در جهت تحقق عدالت و گسترش توحید مطرح کرد. بررسی آیات قرآن کریم نشان می‌دهد که قرآن، ضمن پذیرش منطق قدرت در جامعه آن دوران، آن را در چارچوبی اخلاقی و الهی بازتعریف کرده‌است. این پژوهش بر ضرورت مطالعۀ تطبیقی احکام دینی در بسترهای تاریخی اجتماعی تأکید داشته و پیشنهاد می‌کند که فهم حکم الهی جهاد ابتدایی در چارچوبی عقلایی انجام گردد تا برداشت‌های ناصحیح از این واجب الهی، سبب اشتباهات استنباطی و تعطیلی این نهاد اجتماعی اسلام نگردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن قدامه، عبدالله بن احمد بن محمد. (بی تا). المغنی. ریاض:‌دار عالم الکتب.
بغدادی، ابو جعفر محمد بن حبیب بن أمیة بن عمرو. (۱۴۰۵). المنمق فی أخبار قریش. لبنان: عالم الکتب.
جریسی، خالد بن عبد الرحمن. (بی تا). العصبیة القبلیة من المنظور الإسلامی. ریاض: مؤسسة الجریسی للتوزیع والإعلان.
جاوید، محمد‌جواد و محمددوست، علی. (۱۳۹۰). بررسی فقهی جهاد ابتدایی در عصر غیبت. فصلنامه پژوهش‌های فقهی دانشگاه امام صادق (ع)، ۲ (۷)، ۱-۳۴.
حمیدالله، محمد. (۱۴۰۷). مجموعة الوثائق السیاسیة. بیروت:‌دار النفائس.
حتی، فیلیپ خوری. (۱۳۸۰). تاریخ عرب. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات آگاه.
روح‌اللهی امیری، زهرا. (۱۳۸۷). تحول و تطور جایگاه زن در جزیره العرب. پژوهش نامه اسلامی زنان و خانواده (طهورا)، ۲، ۳۳-۷۰.
صباغچی، یحیی و پاکروان، مهدیه. (۱۳۹۹). بازخوانی آیات آغازین سوره توبه با تأکید بر روش متن محور-زمینه محور. پژوهشنامه حقوق اسلامی، ۲۱ (۲)، ۶۱-۶۸.
علامه حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (۱۴۱۲). منتهی المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
علی، جواد. (۱۴۱۳). المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام. بغداد: جامعة بغداد.
غفارزاده، علی. (۱۴۰۲). جهاد ابتدایی از منظر مفسران معاصر با تأکید بر آثار آیت الله جوادی آملی. فصلنامه علمی تخصصی مطالعات تفسیری. ۱۴ (۵۴)، ۳۳-۶۴.
فرهمندپور، فهمیه و شاهسون، علی اصغر. (۱۳۹۷). بررسی و تحلیل مستندات تاریخی جهاد ابتدایی در عصر پیامبر و فتوحات دوره خلفا. فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات تاریخ اسلام. ۱۰ (۳۸)، ۱۰۳-۱۲۷.
Al-Dawoody, A. (2011). The Islamic Law of War: Justifications and Regulations. Springer.
Bonner, M. (2006). Jihad in Islamic History: Doctrines and Practices. Princeton University Press.
Chelhod, J. (2012). Ḳabīla. In P. Bearman (Ed.) , Encyclopaedia of Islam, Second Edition (online). Leiden: Brill.
Cook, D. (2005). Understanding Jihad. University of California Press.
Firestone, R. (1999). Jihad: The Origin of Holy War in Islam. Oxford University Press.
Giladi, Avner. (2018). Family. In Encyclopaedia of the Qur'ān Online. Leiden: Brill.
Günther, S. (2018). Clients and Clientage. In Encyclopaedia of the Qur'ān Online. Leiden: Brill.
Hashmi, S. H. (2012). Just Wars, Holy Wars, and Jihads: Christian, Jewish, and Muslim Encounters& Exchanges. Oxford University Press.
Khadduri, M. (1955). War and Peace in the Law of Islam. Johns Hopkins Press.
Landau-Tasseron, Ella. (2018a). Jihād. In Encyclopaedia of the Qur'ān Online. Leiden: Brill.
Landau-Tasseron, Ella. (2018b). Tribes and Clans. In Encyclopaedia of the Qur'ān Online. Leiden: Brill.
Lecker, Michael. (2004). The Constitution of Medina: Muhammad's First Legal Document. Princeton, NJ: Darwin Press.
Smith, W. Robertson. (1885). Kinship and Marriage in Early Arabia. Cambridge: Cambridge University Press.