تحلیل انتقادی قواعد وضع‌شناسی ابن تیمیه در احادیث القصّاص‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه معارف اسلامی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.

2 استادیار گروه معارف اسلامی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه یاسوج،یاسوج،ایران

3 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه یاسوج،یاسوج،ایران

چکیده

نظر به اینکه ارزیابی و تحلیل قواعد وضع‌شناسی، مستلزم احصاء و استقصاء، طبقه‌بندی و تبیین میزان کاربرد هر یک از آنها و نهایتاً گزینش بهترین قواعد است؛ پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای، به نقد و بررسی قواعد وضع‌شناسی در احادیث القصاص پرداخته است و می‌کوشد تا با استخراج و سازماندهی قواعد تشخیص حدیث موضوع از نگاه ابن تیمیه، میزان دقت و کارآمدی آنها را مورد ارزیابی قرار دهد. هرچند ساماندهی این قواعد به خاطر توضحیات پراکنده‌اش پیرامون احادیث گوناگون کاری دشوار است، اما با توجه به تعداد و میزان استفادۀ او از آنها می‌توان گفت، ابن تیمیه در تشخیص احادیث موضوع از قواعدی از قبیل عرضه بر قرآن، عرضه بر سنت، مخالفت با عقل، اجماع و اتفاق نظر اهل علم، «لا اصل له»، و مخالفت با تاریخ بهره گرفته‌است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد ابن تیمیه در بسیاری از قواعد، به جای ارائه شواهدِ مستدل، صرفاً به ادعاهای کلی بسنده و به ظاهر حدیث استناد نموده که بیشتر بر پایه استنباطات شخصی اوست و در بهره‌گیری از قاعدۀ عرضه بر قرآن برای سنجش اعتبار روایات، جامع و دقیق عمل نکرده‌است. همچنین قاعده «لا اصل له»، حاوی پیش‌داوری‌ها و نگرش‌های متعصبانه‌ای است که با اصول علمی حدیث‌شناسی در تضاد است. قاعده «اتفاق نظر اهل علم» نیز به دلیل محدودیت آن به نظر گروه خاصی از علمای گذشته که با ابن تیمیه هم‌عقیده بودند، از جامعیت و اعتبار لازم برخوردار نیست. بنابراین با وجود جایگاه ابن تیمیه در عرصه حدیث‌شناسی، برخی از قواعد وضع‌شناسی وی در این حوزه، مستلزم بازبینی و نقد جدی از سوی پژوهشگران است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم (1418ق). ترجمه محمد مهدی فولادوند. محقق: هیئت علمى دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامى). چاپ سوم. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی‏.
‏ ابن أبی جمهور، محمد (1405ق). عوالی اللئالی. تحقیق: مجتبی عراقى. قم: انتشارات‌دار سید الشهداء للنشر.
ابن تیمیه، احمد (بی تا). احادیث القَصّاص. چاپ اول، بی‌جا: انتشارات المکتب الاسلامی.
ابن جوزی، علی (1386ق). الموضوعات. به کوشش: عبدالرحمان محمد عثمان، المدینه: المکتبه السلفیه.
ابن حبان، محمد (1414ق). الصحیح. تحقیق، شعیب الأرنؤوط. چاپ دوم. بی‌جا: انتشارات مؤسسة الرسالة.
ابن حجر، ابو الفضل احمد بن علی (1404ق). تهذیب التهذیب. بیروت: انتشارات‌دار الفکر.
ابن حنبل، احمد بن محمد (1420ق). الزهد لأحمد بن حنبل. مصحح: شاهین. محمد عبدالسلام. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ــــــــــ (بی تا). المسند. بیروت: انتشارات‌دار صادر.
ابن سعد، محمد بن ابراهیم (1426ق). عمدة القاری شرح صحیح البخاری. محقق: عطار. صدقی جمیل. بیروت:‌دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ابن شاهین، عمر بن احمد (1424ق). الترغیب فی فضائل الأعمال وثواب ذلک. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ابن عبدالبر، عمر یوسف (1412ق). الاستیعاب. تحقیق: علی محمد البجاوی. بیروت: انتشارات‌دار الجیل.
ابن عساکر، ابوالقاسم علی (1415ق). تاریخ مدینة دمشق. تحقیق: علی شیری. بیروت: انتشارات‌دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ابن ماجة، محمد قزوینی (بی تا). سنن ابن ماجة. تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی. بیروت: انتشارات‌دار الفکر.
ابن نعمان، محمد (1413ق). الإختصاص. تحقیق: علی اکبر غفارى. قم: انتشارات الموتمر العالمى.
ابن‏کثیر، اسماعیل بن عمر (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. محقق: محمدشمس‏الدین، محمد حسین‏ منشورات محمد علی بیضون. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ابو یعلی، احمد بن علی (1410ق). مسند ابی یعلی الموصلی. محقق: سلیم اسد، حسین. بیروت:‌دار المأمون للتراث.
ابی داود، ابن الأشعث سجستانی (1410ق). سنن ابی داود. تحقیق: سعید محمد اللحام،. بیروت: انتشارات‌دار الفکر.
ابی داود الطیالسی، سلیمان (بی تا). المسند. بیروت: انتشارات‌دار المعرفة.
اخوان مقدم، زهرا (1383ش). روش‌های برخورد ابن تیمیه با احادیث نبوی. فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث سفینه، (3)، 114-80.
‌الحسکانی، حاکم (1411ق). شواهد التنزیل. تحقیق: الشیخ‌ محمدباقرالمحمودی. تهران: انتشارات‌مؤسسة الطبع والنشرالتابعة لوزارة‌الثقافة‌والإرشادالإسلامی.
امینی، عبدالحسین (1397ق). الغدیر. چاپ چهارم. بیروت: انتشارات‌دار الکتاب العربی.
البخاری، محمد (1401ق). الصحیح. بیروت: انتشارات‌دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
بخت ستاری، اغول (1392). معیارهای وضع حدیث از دیدگاه جلال الدین سیوطی. پایان نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی سید علی اکبر ربیع نتاج. مازندران: دانشگاه مازندران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی.
بروجردی، سید حسین (1397ق). جامع أحادیث الشیعة. قم: انتشارات مطبعة مهر.
بهرامی، علیرضا (1385ش). سبک‌شناسی سیوطی درالئالی مصنوعه. علوم حدیث، 1، (35)، 28-1.
بیهقی، احمد بن حسین. (1405ق). دلائل النبوة (للبیهقى). محقق: قلعجی، عبدالمعطی امین. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ــــــــــ (1421ق). شعب الإیمان. محقق: زغلول‌، ابو هاجر محمدسعید. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ترمذی، ابوعیسی محمد (1403ق). سنن الترمذی. تحقیق عثمان عبد الرحمن محمد. چاپ دوم. بیروت: انتشارات‌دار الفکر.
جودوی، امیر (1383). نقدو بررسی قواعد وضع‏شناسی المنار ابن قیم. علوم حدیث، (32)، 127-104.
ــــــــــ (1379ش). ارزیابی اسلوب‌های ساماندهی معیارهای وضع‌شناسی حدیث. مقالات و بررسی‌ها، (67)، 41-23.
ــــــــــ (1384). مبانی وضع‌شناسی در الموضوعات ابن جوزی. علوم حدیث، (34)، 112-86
حر عاملى، محمد بن حسن (1418ق). الفصول المهمة فی أصول الأئمة. تحقیق، محمد القائینى. قم: انتشارات موسسه معارف اسلامى امام رضا (ع).
حسن وند، فاطمه (1400). معیارهای تشخیص احادیث صحیح از جعلی ازمنظر معصومان (ع). پایان نامه کارشناسی ارشد. به راهمایی محمد نقی رفعت نزاد. قم: دانشگاه پیام نور قم، گروه علوم قرآن و حدیث.
خطیب البغدادی، ابوبکر (1405ق). الکفایة فی علم الروایة. تحقیق: أحمد عمر هاشم. بیروت: انتشارات‌دار الکتاب العربی.
خفاجى، احمد بن محمد (1417ق). حاشیة الشهاب. محقق: مهدیعبد الرزاق. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ذهبی، شمس الدین (بی تا). تذکرة الحفاظ. بیروت: انتشارات‌دار إحیاء التراث العربی.
زرندی الحنفی، محمد بن یوسف (1377ق). نظم درر السمطین. بی‌جا: بی‌نا.
سیوطی، جلال الدین (1401ق). الجامع الصغیر. بیروت: انتشارات‌دار الفکر.
شعیری، محمد (بی تا). جامع الأخبار. نجف: انتشارات مطبعة حیدریة.
شیخ صدوق، محمد بن على (1406ق). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏. چاپ دوم. قم:‌دار الشریف الرضی للنشر.
ــــــــــ (1404ق). عیون أخبار الرضا (ع). تحقیق، الشیخ حسین الأعلمی. بیروت: انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
شیخ بهایی‏، محمد بن حسین (1384ش). منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح، تحقیق: حسن حسن زاده آملی. چاپ ششم. تهران: انتشارات حکمت.
طباطبایی، سید محمد حسین (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ دوم. بیروت‏: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرانی، سلیمان بن احمد. (1415ق). المعجم الاُوسط. محقق: ابو معاذ، طارق بن عوض الله و ابن ابراهیم حسینی، ابوالفضل عبدالمحسن، قاهره:‌دار الحرمین للطباعة و النشر و التوزیع.
ــــــــــ (بی تا). المعجم الأوسط. تحقیق: حمدی عبد المجید السلفی. بی‌جا: انتشارات‌دار إحیاء التراث العربی.
طوسی، محمد بن حسن (1414ق). امالی. قم: انتشارات‌دار الثقافة.
فتنی، محمد طاهر بن علی (بی تا). تذکرة الموضوعات. بی‌جا: بی‌نا.
کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی (ط-الإسلامیة). چاپ چهارم. تهران:‌دار الکتب الإسلامیة.
مجلسى، محمد باقر (1403ق). بحار الأنوار. چاپ دوم. بیروت: انتشارات‌دار إحیاء التراث العربی.
مکارم شیرازى، ناصر (1374ش). تفسیر نمونه. تهران: انتشارات‌دار الکتب الإسلامیة.
المناوی، محمد عبدالرؤوف (1415ق). فیض القدیر شرح الجامع الصغیر. تحقیق: أحمد عبد السلام. بیروت: انتشارات‌دار الکتب العلمیة.
النسایی، احمد (1348ق). سنن النسایی. بیروت: انتشارات‌دار الفکر.
هاشمى خویى، میرزا حبیب الله هاشمى خویى (1400ق). منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة. تحقیق: ابراهیم میانجى. چاپ چهارم. تهران: انتشارات مکتبة الإسلامیة.
هیثمی، علی بن ابوبکر (1408). مجمع الزوائد. بیروت: انتشارات‌دار الکتب العلمیة.