نقد انگارۀ ناکارامدی اسباب نزول در تفاسیر قرآن به قرآن با تأکید بر تفسیر المیزان‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

2 استاد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

3 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

10.22059/jqst.2025.391783.670450

چکیده

رویکردهای مفسران در مواجهه با روایات سبب نزول را به سه رویکرد تبیین‌گرا، تحلیل‌گرا و تاریخی‌نگر می‌توان تقسیم کرد. در دورۀ معاصر با رواج روش تفسیری قرآن با قرآن رویکردی متفاوت نسبت به روایات سبب نزول شکل گرفت که آن را رویکرد تحلیل‌گرا نام نهاده‌ایم. قائلان به این رویکرد قواعدی برای ارزیابی سند و متن روایات در نظر گرفته‌اند و استفاده از روایات اسباب نزول در تفسیر را روشمند ساخته‌اند. هم‌زمان با این رویکرد این انگاره پدید آمده است که روایات اسباب نزول هیچ کارکردی در این تفاسیر ندارند. نگارندگان با مطالعه در این تفاسیر به نتایجی متفاوت با این انگاره رسیده و آن را مردود شمرده‌اند. بر اساس مطالعات انجام شده روایات اسباب نزول در المیزان (و سایر تفاسیر) را می‌توان به ۳ بخش تقسیم کرد: ۱-روایات دارای کارکرد مستقیم ۲-روایات دارای کارکرد غیرمستقیم ۳-روایات بدون کارکرد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی در صدد اثبات کارآمدی روایات اسباب نزول در تفاسیر قرآن با قرآن است. به ‌طوری که برخی آیات کاملاً با تکیه ‌بر روایات اسباب نزول تفسیر شده‌اند. نمونه‌های عینی از تفسیر المیزان به ‌عنوان طلایه‌دار این رویکرد انتخاب شده‌است. حاصل پژوهش در تأیید کارآمدی روایات اسباب نزول در این تفسیر است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم (1373). ترجمه: ناصر مکارم شیرازی. قم:دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
ابن اثیر، علی بن محمد (1409ق). الکامل فی التاریخ.بی چا. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن سید الناس، محمد (1406ق). عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر. بی چا.بیروت: دارالقلم.
ابن سلیمان.مقاتل (1424ق).تفسیر مقاتل.چاپ اول.بیروت.دارالکتب العلمیه.
ابن کثیر (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. چاپ اول. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن هشام.عبدالملک (1412ق). السیره النبویه. چاپ اول. بیروت :سهیل ذکار.
الجمل، بسّام (2005م).اسباب النزول علما من علوم القرآن. چاپ اول. بیروت: المرکز الثقافی العربی.
آلوسی، سید محمود (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
بابایی، علی اکبر(1381). مکاتب تفسیری. چاپ اول. تهران: سمت.
بغوی، حسین بن مسعود (1420ق). معالم التنزیل فی تفسیر القرآن. چاپ اول. بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
ترمذی.محمد(1418ق). سنن الترمذی. چاپ اول. بیروت : داراحیاء التراث العربی.
ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم (1422ق). الکشف و البیان عن تفسیر القران. چاپ اول. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
حسینی، سید موسی (1374). بررسی آماری اسباب نزول. نشریه پژوهش‌های قرانی.شماره ۱.
رازی، ابوالفتوح (1408ق). روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن. چاپ اول. مشهد: آستان قدس رضوی.
رشید رضا، محمد (بی تا). تفسیر القرآن الکریم (المنار). بی­چا. بیروت: دارالمعرفة.
رشید، عماد الدین محمد(1420ق). اسباب النزول و اثرها فی بیان النصوص. بی چا. دمشق، دارالشهاب.
زرقانی، محمد (1998م). مناهل العرفان فی علوم القرآن. چاپ اول. بیروت: دارالفکر.
زرکشی، محمد بن بهادر (1408ق). البرهان فی علوم القرآن. چاپ اول. بیروت: دارالفکر.
زمخشری، محمود (1407ق). الکشّاف عن حقایق غوامض التنزیل. چاپ سوم. بیروت: دارالکتاب العربی.
سیوطی، جلال‌الدین( 1384). الاتقان فی علوم القرآن. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.
ــــــــــ(1404ق). الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور. چاپ اول. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.
شرف الدین.عبدالحسین (1416 ق). المراجعات.بی چا. قم مجمع جهانی اهل بیت.
شریف مرتضی، علی (1405 ق). الامالی.چاپ دوم. بیروت : بی نا.
ــــــــــ(1410 ق). الشافی فی الامامه. بی چا.تهران : موسسه الصادق.
شوکانی، محمد بن علی (1414ق). فتح الغدیر. چاپ اول. دمشق: دار ابن کثیر.
صادقی تهرانی، محمد (1365). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن. چاپ دوم.قم: فرهنگ اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین(1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ پنجم. قم: جامعه­ی مدرّسین حوزه علمیه قم.
ــــــــــ(1379). قرآن در اسلام. چاپ دوم. قم: دفتر نشر اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن (1372). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. چاپ سوم. تهران : ناصرخسرو.
طبری، محمد بن جریر(1412ق). جامع‌البیان فی تفسیر القرآن. چاپ اول. بیروت : دارالمعرفة.
طوسی، محمد بن حسن (بی تا). التبیان فی تفسیر القرآن. چاپ اول. بیروت : دار احیاءالتراث العربی.
عروسی حویزی، علی بن جمعه(1415ق). تفسیر نورالثقلین. چاپ چهارم. قم : اسماعیلیان.
عنایۀ، غازی حسین (1411ق). اسباب نزول القرآن. چاپ اول. بیروت : دارالجلیل.
عیاشی، محمد بن مسعود(1380).کتاب التفسیر. چاپ اول. تهران: چاپخانه علمیه.
فخر رازی، محمد بن عمر(1420ق). مفاتیح‌الغیب. چاپ سوم. بیروت : داراحیاء التراث العربی.
فیض کاشانی، محسن(1415ق). تفسیر الصافی.چاپ دوم. تهران: الصدر.
قرطبی، محمد بن احمد(1364). الجامع لاحکام القرآن. چاپ اول. تهران: ناصرخسرو.
قمی مشهدی، محمد (1368).تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. چاپ اول. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
کوفی، فرات بن ابراهیم (1410ق).تفسیر فرات الکوفی. چاپ اول. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
مفید، محمد بن النعمان(1372). الاختصاص. چاپ دوم. قم: جامعه مدرسین.
مکارم شیرازی، ناصر(1374). تفسیرنمونه. چاپ اول. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی(1409ق). مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن. چاپ دوم. بیروت: مؤسسه اهل‌بیت.
نجارزادگان، فتح‌الله (1391). بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت. چاپ پنجم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نفیسی، شادی (1379). عقل‌گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم. چاپ اول. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
نیشابوری، مسلم(بی تا).صحیح مسلم.بی چا. بیروت : دارالفکر.
واحدی نیشابوری، علی بن احمد(1419ق). اسباب نزول القرآن. چاپ اول. بیروت : دارالکتب العلمیة.