خاستگاه و تطور فهرست‌های نقلی ترتیب نزول قرآن کریم در منابع اولیه‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

10.22059/jqst.2025.391413.670447

چکیده

ترتیب نزول یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین داده‌های تاریخ‌گذاری است، اما اتفاق نظری بر سر محتوا و اصالت روایات آن وجود ندارد. این پژوهش، با جستجوی گستردۀ منابع کهن فهرست‌های نقلی و مقایسۀ دقیق محتوای نسخه‌های مطبوع و مخطوط در دسترس از یک منبع واحد، کوشیده‌است روایات ترتیب نزول را به صورتی کامل و دقیق گردآوری و دسته‌بندی کند. در گام بعد، ارتباط فهرست‌های ترتیب نزول با یکدیگر و سرنخ‌های همگرایی و واگرایی آن‌ها را بررسی کرده و به اعتبارسنجی روایات با معیارهای نقد حدیث و کشف آثار اعمال نظر و اجتهاد در فهرست‌های نقلی پرداخته‌است. بررسی‌های این پژوهش نشان می‌دهد که گردآوری، تدوین و نشر اولیه فهرست‌های نقلی توسط سه شخصیت اصلی صورت گرفته‌است: ‌عطاءخراسانی، محمد‌بن‌سائب کلبی و حسین‌بن‌واقد مروزی که به ترتیب فهرست عطاء، فهرست ابوصالح از ابن‌عباس و فهرست عکرمه-حسن بصری را تدوین و منتشر کرده‌اند. شباهت بسیار این سه فهرست نیز گواه اشتراک در اصل و ریشه آن‌هاست. با این حال انتساب هیچ‌کدام از این روایات به امام علی (ع) و ابن‌عباس قابل اثبات نیست؛ اما شاکلۀ کلی این فهرست‌ها ریشه در مکتوبات، نقل‌ها و حافظۀ تاریخی افراد نزدیک به نزول دارد. پس از نشر اولیۀ فهرست‌ها، تغییرات عمدی و خطای سهوی در نقل و کتابت نیز باعث آشفتگی بیشتر آن‌ها شده‌است. هرچند شکل‌گیری اولیۀ فهرست‌های روایی مبتنی بر واقعیت تاریخی است، هم سور اختلافی در فهرست‌های نقلی و هم حد مشترک و اجماعی این فهرست‌ها به صورت موردی قابل نقد هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن‌ضریس، محمد‌بن‌ایوب (1408ق). فضایل القرآن و ما انزل من القرآن بمکه و ما انزل بالمدینه. تحقیق غزوه بدیر. دمشق:‌دار الفکر.
ابن‌عبدالکافی، عمر‌بن‌محمد (1431ق). عدد سور القرآن-وآیاته وکلماته وحروفه وتلخیص مکیهِ من مدنیهِ. قاهره: مکتبة الامام البخاری.
ابن‌العربی، ابوبکر (1427ق). الناسخ والمنسوخ فی القرآن الکریم. چاپ سوم. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ابن‌ندیم، محمد‌بن‌اسحاق (1417ق). الفهرست. تحقیق ابراهیم رمضان. چاپ دوم. بیروت: دارالمعرفه.
آقایی، سید علی (1389). مواجهه محدثان مسلمان با پدیده رشد وارونۀ سندها. مجلۀ صحیفۀ مبین. 48، 175-206.
اندرابی، عمر‌بن‌محمد (1423ق). الایضاح فی القرائات العشر. تحقیق منی عدنان غنی، به راهنمایی غانم قدوری الحمد.
بقاعی، ابراهیم‌بن‌عمر (۱۴۰۸ق). مصاعد النظر للإشراف على مقاصد السور. تحقیق عبدالسمیع محمداحمد حسنین. ریاض: مکتبة المعارف.
بکری، حسین‌بن‌محمد الدیار (بی‌تا). تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس. بیروت:‌دار الصادر.
بلاذری، احمد‌بن‌یحیی (1417). انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى. بیروت:‌دار الفکر.
بهجت‌پور، عبدالکریم (1394). شناخت‌نامه تنزیلی سوره‌های قرآن کریم. قم: موسسه تمهید.
بیهقی، ابوبکر احمد‌بن‌الحسین (1405ق). دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة. تحقیق عبدالمعطى قلعجى. چاپ اول. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
جان نثاری، سعیده؛ احمدنژاد، امیر و مهدوی‌راد، محمدعلی (1403). پژوهشی دربارۀ روایات ترتیب نزول ابن عباس از طریق ابوصالح، ماهیت و وثاقت. مجلۀ تحقیقات علوم قرآن و حدیث. 21 (63)، 57-98.
جعبری، ابراهیم‌بن‌عمر (1431ق). حسن المدد فی معرفه فن العدد. تحقیق بشیربن‌حسن الحمیری. مدینۀ منوره: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
جفری، آرتور (1392ق). مقدمتان لعلوم القرآن-المبانی لنظم المعانی. تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی. قاهره: مکتبه الخانجی.
حسکانی، عبیدالله‌بن‌عبدالله (1411ق). شواهد التنزیل لقواعد التنزیل. تحقیق محمدباقر محمودی. تهران: وازره الثقافه والارشاد الاسلامی.
خازن، علی‌بن‌محمد (1415ق). لباب التأویل فی معانی التنزیل (تفسیر خازن). تصحیح عبدالسلام محمد علی شاهین. بیروت:‌دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
دانی، عثمان‌بن‌سعید (۲۰۱۱م). ‌البیان فی عد آی القرآن. تحقیق فرغلی سید عرباوی. بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
ذهبی، محمد‌بن‌احمد (1424ق). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محقق: بشار عواد معروف، بیروت،‌دار الغرب الاسلامی.
الرازی، فضل‌بن‌شاذان (بی‌تا). المختار من کتاب عدد آی القرآن بما أطبق علیه أهل البلدان وما رُوی عن الصحابة والتابعین رضی الله تعالى عنهم وما تتابع علیه القرّاء والأئمة إلى عصرنا. تحقیق محمد‌بن‌عبدالله السریع. ریاض: مرکز التفسیر للدراسات القرآنیه.
رامیار، محمود (1369). تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم.
زرکشی، محمد‌بن‌عبدالله (1410ق). البرهان فی علوم القرآن. تحقیق جمال حمدی ذهبی؛ ابراهیم عبدالله کردی و یوسف عبدالرحمن مرعشلی. چاپ اول. بیروت: دارالمعرفه.
الزهری، محمد‌بن‌مسلم (1429ق). الناسخ والمنسوخ فی القرآن الکریم. تحقیق مصطفی محمد ازهری. ریاض:‌دار ابن‌قیم.
سخاوی، علی‌بن‌محمد (۱۴۱۳ق). جمال القراء وکمال الإقراء. تحقیق عبد‌الکریم زبیدی. بیروت:‌دار البلاغة.
سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر (1426ق). الاتقان فی علوم القرآن. تحقیق مرکز الدراسات القرآنیه. مدینه منوره: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌‌بکر (1421ق). التحبیر فی علم التفسیر. بیروت:‌دار الفکر.
شکری، احمد خالد و نزال، عمران سمیح (1423). علم تاریخ نزول آیات القرآن الکریم وسوَره. اردن: جمعیه المحافظه علی القرآن الکریم.
شهرستانی، محمد‌بن‌عبدالکریم (1386ش). مفاتیح الاسرار ومصابیح الابرار (تفسیر الشهرستانی). تحقیق محمدعلی آذرشب. چاپ اول. تهران: مرکز البحوث والدراسات للتراث المخطوط.
طباطبایی، محمدحسین (1353). قرآن در اسلام. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن (1408ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. با مقدمۀ محمد جواد بلاغی-محسن حسینی عاملی. تصحیح هاشم رسولی و فضل‌الله یزدی طباطبایی. بیروت‏: دارالمعرفة.
عاصمی، احمد‌بن‌محمد و محمودی، محمدباقر (1418ق). العسل المصفی من تهذیب زین الفتی فی شرح سورة هل أتی. قم: مجمع احیای فرهنگ اسلامی.
عسقلانی، ابن‌حجر احمد‌بن‌علی (1379ق). فتح الباری شرح صحیح البخاری. تحقیق محب الدین الخطیب؛ محمد فؤاد عبدالباقی و عبد‌العزیز‌بن‌عبد‌الله‌بن‌باز. بیروت: دارالمعرفة.
العینی، بدرالدین محمود‌بن‌احمد (بی‌تا). عمدة القاری شرح صحیح البخاری. بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
فیروزآبادی، محمد‌بن‌یعقوب (1416ق). بصائر ذوى التمییز فى لطائف الکتاب العزیز. تحقیق محمد علی نجار و عبدالعلیم طحاوی. چاپ سوم. قاهره: جمهوریة مصر العربیة، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلى للشئون الاسلامیة.
قاسم‌پور، محسن؛ حاجی‌اکبری فاطمه (1397). بررسی تاریخی درون‌مایه نگارش‌های ناسخ و منسوخ در سده سوم و چهارم. مجلۀ مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 24 (63)، 11-36.
ماوردی، علی‌بن‌محمد (بی‌تا). النکت والعیون. مراجعه و تعلیق سید‌بن‌عبدالمقصود عبدالرحیم. بیروت:‌دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
مسعودی، عبدالهادی (1389ش). آسیب شناخت حدیث. چاپ اول. قم: انتشارات زائر.
مقریزی، تقى الدین أحمد‌بن‌على (1420ق). امتاع الاسماع بما للنبى من الأحوال والأموال والحفده والمتاع. تحقیق محمد عبد‌الحمید النمیسى. چاپ اول. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
نزال، عمران سمیح (1427ق). الوحده التاریخیه للسور القرآنیه. چاپ اول. دمشق/ عمان:‌دار القراء/‌دار قتیبه.
نفیسی، شادی (1398). درایة الحدیث-بازپژوهی مصطلحات حدیثی در نگاه فریقین. چاپ دوازدهم. تهران: سازمان سمت پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی.
نکونام، جعفر (1373ش). بررسی ترتیب نزول قرآن در روایات (پژوهشی در ترتیب روایی قرآن کریم). رساله دکتری، به راهنمایی دکتر سید محمدباقر حجتی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
نکونام، جعفر (1380). درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن. چاپ اول. تهران: نشر هستی نما.
النیسابوری، الحسن‌بن‌محمد‌بن‌الحسن‌بن‌حبیب (1988م). التنبیه علی فضل علوم القرآن. تحقیق محمد عبدالکریم کاظم الراضی. بغداد: بی‌جا.
واحدی، علی‌بن‌احمد (1419ق). اسباب نزول القرآن. تحقیق زغلول کمال بسیونی‏. چاپ اول‏. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
یعقوبی، احمد‌بن‌ابی‌یعقوب (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت:‌دار صادر.
نسخ خطی
ابن ندیم، ابوالفرج محمد‌بن‌اسحاق. پاریس: کتابخانه ملی فرانسه.
أندرابی، احمد‌بن ابی‌عمر، الإیضاح فی القراءات العشر، تصویر تک نسخۀ خطی، استانبول.
بکری، حسین‌بن‌محمد الدیار (تاریخ کتابت: قرن 12 هجری). الخمیس فی احوال انفس نفیس. عربستان: جامعة الملک سعود.
جعبری، ابراهیم بن عمر. قصیده تقریب المأمول فی ترتیب النزول.
خازن، علی‌بن‌محمد (تاریخ کتابت: 1176ق). لباب التأویل فی معانی التنزیل. نسخۀ خطی اول. عمان: وزارت التراث و الثقافة.
ــــــــــ (تاریخ کتابت: 1178ق)، لباب التأویل فی معانی التنزیل. نسخۀ خطی دوم. عربستان: جامعة الملک سعود.
زهری، محمدبن‌مسلم (تاریخ کتابت: قرن هفتم). کتاب فیه الناسخ والمنسوخ للزهری. ایالات متحده (نیوجرسی): کتابخانه دانشگاه پرینستون.
سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌‌بکر (تاریخ کتابت: 878ق). الاتقان، نسخۀ خطی اول. ایالات متحده (نیوجرسی): کتابخانه دانشگاه پرینستون.
ــــــــــ (تاریخ کتابت: 885ق). الاتقان، نسخۀ خطی دوم. نابلس: مخطوطات جامعه النجاح.
ــــــــــ (تاریخ کتابت: 967ق). الاتقان، نسخۀ خطی سوم. اصفهان: موزه نسخ خطی دانشگاه اصفهان.
شهرستانی، محمد‌بن‌عبدالکریم (1368ش). مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار. تهران: مرکز انتشار نسخ خطی-با همکاری کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
الکیال، ابوالعباس (تاریخ کتابت: قرن 9 یا 10). عدد آی القرآن علی مذهب اهل البصره. تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
المبانی لنظم المعانی (بی‌تا). تصویر تک نسخۀ خطی. برلین.
زین الفتی فی شرح سورة هل أتی (کتابت 1114ق). تصویر نسخۀ کهن.
ــــــــــ، تصویر نسخۀ خطی دوم، مرجعِ محمدباقر محمودی برای تحقیق و چاپ نسخه.
Noldeke, Theodor; Schwally, Friedrich; Bergstraser, Gotthelf; and Pretzl, Otto (2013). The History of The Quran. Adited and Translated by: Wolfgang H. Behn. Boston: Leiden, Brill.
Weil, Gustav (1844). Historisch-kritische Einleitung in den Koran. Bielefeld: Velhagen& Klasing.