بازخوانی مفهوم تسبیح (و تقارن حمد با آن) در قرآن کریم‏ مطالعه‌ای لغوی، قرآنی و تفسیری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

10.22059/jqst.2025.385776.670421

چکیده

«س‌ب‌ح» از ریشه‌های پربسامد قرآن کریم با استعمال محدودی در معنای شناگری است. اغلب استعمالات این ریشه در قالب ثلاثی مزید و صیغه‌های مختلف «تسبیح» است، که مراد از این استعمالات اخیر نیز در بسیاری از تفاسیر به معانیِ اغلب سلبی و تنزیهی انصراف و به عبارتی تقلیل یافته‌است؛ اما در قرآن کریم افادات معانی تسبیح بیش از آنکه ناظر به مفاهیم یادشده باشد، متوجه معانی ایجابی است. در این پژوهش ریشه‌ها و اشتقاقات «سبح» بررسی شده و روشن شده‌است که ریشه «س‌ب‌ح» بسی بیش از استعمالات تنزیهی، حاوی معانی ایجابی و مفید مفاهیم کوشش و نشاط است، بلکه نظام تسبیح در قرآن عهده‌دار بیان الگوی آفرینش و جریان و سریان گسترده‌ای است که در دل تمام ذرات هستی موج می‌زند. مقارنه لغوی، اشتقاقی و بین‌زبانی نیز ابعاد این مفهوم‌ را روشن‌تر می‌سازد. همچنین با مروری بر سوره‌های «مسبحات» درمی‌یابیم که این سوره‌ها به مفاهیمی بیش از آنچه در مورد تسبیح معهود است دلالت دارند. سورۀ جمعه نمونه‌ای از این باب است که در آن، مفاهیم ‎درهم‌تنیده تلاوت و تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت، عدم دلبستگی به دنیا، برخورداری از اقتصادی سالم آمیخته با نماز و ذکر کثیر و معاشِ ممزوج به عزّت و حکمت الهی و توجه به منزلت پیامبر اکرم (ص) قابل توجه‌اند. از دیگر نکات قابل توجه در امر «تسبیح»، اقتران «حمد» با آن است که دارای تفاوتهایی اساسی با مفهوم «شُکر» است و همین تفاوت‌ها «تحمید» را در قرآن قرین «تسبیح» قرار داده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن مجید. (1345). ترجمه (خلاصة‌التفاسیر) آیت‌الله محیی‌الدین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای، تهران: اسلامیه.
ابن‌عاشور، محمدطاهر. (1420). تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، 30 جلد. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌فارس، ابوالحسین احمد. (1399). معجم مقاییس اللغه. 6 جلد. تحقیق عبدالسلام هارون، بیروت: دارالفکر.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. 15جلد. بیروت:‌دار صادر.
أزهری، محمدبن احمد. (1421). تهذیب اللغه. 15جلد. به کوشش محمدعوض مرعب، بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
جبار، احمد. (1393). مدخل حرکت، دانشنامه جهان اسلام.
جوهری، ابونصر. (1407). الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیة. 6جلد. تحقیق عطار احمد عبدالغفور. بیروت: دارالعلم للملایین.
حائری طهرانی، علی. (1337). مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
حرّ عاملی، محمدبن حسن. (1403). تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. 20جلد. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
خمینی (امام)، سید روح‌الله. (1392). تعلیقات علی شرح فصوص الحکم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خوش‌‌منش، ابوالفضل. (1399). تناسب سوره‌ها؛ تنظیر و تدبر در سوره‌های حزب مفصل. تهران: مرکز طبع و نشر قرآن کریم.
دهخدا، علی اکبر. (1373). لغت‌نامه. 16جلد. تهران: دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسین‌بن احمد. (1404). المفردات فی غریب القرآن. تهران: دفتر نشر کتاب.
راوندی کاشانی، قطب الدین. (1366). الدعوات (سلوة الحزین). تحقیق سیدمحمد باقر موحد ابطحی، قم: مدرسة الامام مهدی (عج).
زمخشری، محمودبن عمر. (1407). الکشاف. 4جلد. بیروت: دارالکتاب العربی.
سیبویه، ابوبشر عمرو. (بی‌تا). الکتاب. 2جلد. قاهره: مکتبة الخانجی.
شریف دارابی، عباس. (بی‌تا). تحفة المراد، شرح قصیده میرفندرسکی. تهران: الزهرا.
شهید ثانی (عاملی جعبی)، زین‌الدین‌بن علی. (بی‌تا). رسائل الشهید الثانی، قم: مکتبة بصیرتی.
صدرالدین شیرازی، محمدین ابراهیم. (1981). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. 9جلد. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی‌.
صدوق، محمدبن علی (ا‌بن بابویه). (1413). من لایحضره الفقیه. 4جلد. قم: اسلامی.
صدوق، محمدبن علی (ا‌بن بابویه). (1417). الامالی للصدوق. قم: مؤسسة بعثة.
صدوق، محمدبن علی (ا‌بن بابویه). (1427). علل الشرایع. 2جلد. بیروت: دارالمرتضی.
صدوق، محمدبن علی (ا‌بن بابویه). (1431). معانی الاخبار. تحقیق علی اکبر غفاری. قم: شر اسلامی.
طالقانی، سیدمحمود (1350). پرتوی از قرآن. 6 جلد. تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، سیدمحمد حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن. 20 جلد. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
طبرسی، فضل‌بن حسن. (1439). جوامع الجامع. 2جلد. تحقیق جواد کاظم حکیم. کربلا: عتبة العباسیة المقدسة.
طریحی، فخرالدین‌بن محمدعلی. (1375). مجمع‌البحرین. 6جلد. تصحیح احمد حسینی. تهران: مرتضوی.
طوسی، محمدبن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. 10جلد. تصحیح احمدحبیب عاملی. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
عسگری، علی (1385). تبیین مبانی تسبیح موجودات از منظر علامه طباطبائی در المیزان. پژوهش‌های فقهی، سال پنجم شماره 1. ص 140-149.
فخر رازی، محمدبن عمر. (1420). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). 32جلد. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل‌بن احمد. (1410). العین. 8جلد. قم: هجرت.
فضل‌الله، محمدحسین. (1419). تفسیر من وحی‌القرآن، 25 جلد. بیروت: دارالملاک للطباعة و النشر.
قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا. (1409). کنز الدقائق و بحر الغرائب. 14 جلد. قم: مجتبی العراقی.
کاشانی، ملافتح‌الله. (1336). منهج الصادقین فى الزام المخالفین‌. 10 جلد. تهران: کتابفروشى علمى.
کتاب مقدس. (بی‌تا). انجمن پخش کتب مقدس در میان ملل. لندن: نورفلک.
کلینی، محمد بن‌یعقوب. (1365). الکافی. 8جلد. تصحیح علی اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
گریمال، پی‌یر. (بی‌تا). فرهنگ اساطیر یونان و رُم. 2جلد. ترجمه احمد بهمنش، تهران: دانشگاه تهران.
لسانی فشارکی، محمدعلی و مرادی زنجانی، حسین. (1394). سوره‌شناسی. قم: نصایح.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (1403). بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. 110جلد. تصحیح مسترحمی، هدایت‌‌الله و غفاری، علی‌‌اکبر و بهبودی، محمدباقر. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
مدرسی، محمدتقی. (1429). من هدی القرآن. 18جلد. بیروت: دارالقاریء.
مولوی، جلال‌الدین‌محمّد. (1379)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: صدای معاصر.
هاشمی‌پور، صدیقه. (1393). تسبیح موجودات در قرآن و روایات و ادبیات فارسی. ماهنامه معرفت، سال بیست و سوم شماره 9. ص 59-71.
Brown, F. , Driver, S. R.& Briggs, C. A. (1906). A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, Clarendon Press
Carroll, Bradley W.& Ostlie, Dale A. (2006) , An Introduction to Modern Astrophysics, ‎ Addison-Wesley; 2nd edition
Einstein, A. (1905). «Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen». Annalen der Physik, 322 (8) , 549-560..
Griffiths, David J. (2017) , Introduction to Quantum Mechanics, Cambridge University Press.
Hubble, E. (1929). A relation between distance and radial velocity among extra-galactic nebulae. Proceedings of the National Academy of Sciences. https://doi.org/10.1073/pnas.15.3.168.
Klein, E. (1987). A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language for Readers of English. New York: Peter Lang Publishing.
Rey, A. (Ed.). (2001). Le Robert Dictionnaire historique de la langue française (Vol. 1). Paris: Dictionnaires Le Robert.
Ryden, Barbara& Peterson, Bradley M. (2020) , Foundations of Astrophysics, Cambridge University Press.
Serway, Raymond& Jewett, John (2013) , Physics for Scientists and Engineers (9th Edition) , Cengage Learning.
Sokoloff, M. (2009). A Syriac Lexicon: A Translation from the Latin, Correction, Expansion, and Update of C. Brockelmann’s Lexicon Syriacum. Eisenbrauns. Gorgias Press.