تحلیل و بررسی روایت «العین حق» در منابع فریقین‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

10.22059/jqst.2025.388887.670430

چکیده

باور به اثر سوء نگاهِ از روی تعجب یا حسادت، که از آن با عنوان چشم‌زخم یاد می‌شود از باورهای فراگیر در جوامع مختلف بشری است؛ با این وصف از دیرباز برخی آن را باوری خرافی دانسته‌اند. اندیشمندان مسلمان با استناد به روایات آن را باوری اصیل دانسته‌اند اما روایات این حوزه هرگز موضوع بحث علمی مستقل نبوده‌است. روایات متعددی در منابع فریقین دربارۀ حقّانیت چشم زخم و روشهای مقابله با آن ثبت شده‌است. یکی از بنیادی‌ترین تعابیر در این روایات عبارت «العین حق» است. این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی می‌کوشد روایات این موضوع را ردیابی کرده، از نظر متنی و سندی بررسیده و میزان اعتبار آنها را مشخص کند. بر اساس پژوهش صورت گرفته تعبیر «العین حق» بیش و پیش از همه در منابع اهل سنت وارد شده و از این طریق به تدریج وارد منابع شیعی شده‌است. منابع دست اول اهل سنت این روایات را ثبت کرده‌اند و از نگاه اهل سنت پذیرفته شده‌اند. از 13 روایت نقل شده در این موضوع، 4 روایت از طریق ابوهریره نقل شده‌است، 2 روایت به ابن عباس و 2 روایت به عایشه منتسب شده‌است. با این حال بررسی سندی روایات این موضوع نشان می‌دهد که بیشتر روایات این مضمون از نظر سندی ضعیف‌اند و تنها یک روایت وجود دارد که در صورت پذیرش توثیقات اهل سنت، موثق تلقی می‌شود.

کلیدواژه‌ها


ابن ابی الحدید. عبد الحمید بن هبة الله (1378ق)، شرح نهج البلاغه. بیروت:‌دار احیاء الکتب العربیة.
ابن ابی جمهور احسائی، محمد بن علی. (1403ق). عوالی اللئالی. قم: بی‌نا.
ابن ابی حاتم رازی، عبدالرحمن. (1371) الجرح و التعدیل. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
ابن ابی شیبه، عبد الله بن محمد. (1409). المصنف. دارالفکر. بیروت:
ابن اثیر، مبارک بن محمد. (1364ش). النهایة فی غریب الحدیث. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
ابن بسطام، عبد الله و حسین، (1411). طب الائمه (ع). انتشارات رضی. قم.
ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی. (1386). الموضوعات. مدینه: المکتبة السلفیة.
ابن حبان، (1393ق). کتاب الثقات، حیدرآباد، مؤسسة الکتب الثقافیة.
ابن حبان بستی، محمد. (بی تا). کتاب المجروحین. بی‌نا.
ابن حبان، (1414). صحیح ابن حبان. مؤسسة الرسالة.
ابن حجر (1390ق). لسان المیزان. بیروت: مؤسسة الأعلمی.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی الف (1415ق). الاصابه فی معرفه الصحابه. بیرو ت:‌دار الکتب العلمیه.
ابن حجر، ب (1415). تقریب التهذیب. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ابن حنبل، احمد. (بی تا). المسند. بیروت:‌دار صادر.
ابن سعد، محمد. (بی تا) الطبقات الکبری. بیروت:‌دار صادر.
ابن طاووس، (1412). المجتنی من دعاءالمجتبی. مشهد: بی‌نا.
ابن عبد البر، (1412ق). الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت: دارالجیل.
ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله. (2000م). الاستذکار. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ابن عدی، ابو احمد عبد الله، (1405ق) الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت: دارالفکر.
ابن عساکر، علی بن الحسن. (1415ق). تاریخ مدینة دمشق. بیروت: دارالفکر.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل. (1412ق). تفسیر ابن کثیر. بیروت:‌دار المعرفة.
ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید. (بی‌تا). السنن. بیروت: دارالفکر.
ابن معین، یحیی، (بی‌تا). تاریخ ابن معین بروایه الدوری. بیروت: دارالقلم.
ابن نجار، محمد بن محمود (1417ق). ذیل تاریخ بغداد. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ابو داود، سلیمان بن الأشعث. (1410ق). سنن ابی داود. بیروت: دارالفکر.
ابو ریه، محمود، (بی‌تا) الف، أضواء على السنة المحمدیة، نشر البطحاء.
ابو ریه، محمود، (بی‌تا)، شیخ المضیرة أبو هریرة، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
أبو طالب القاضی (1409ق). علل الترمذی الکبیر، بیروت: عالم الکتب.
ابو علی الحائری مازندرانی، محمد بن اسماعیل، (1416ق). منتهی المقال، قم: مؤسسة آل البیت (ع).
ابو یعلی الموصلی (بی‌تا). مسند ابو یعلی.‌دار المأمون للتراث.
اتان کلبرک؛ (1371ش). کتابخانه ابن طاووس؛ ترجمه: قرائی، سید علی و جعفریان، رسول؛ قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
اثباتی، اسماعیل، (1399ش). منبع‌شناسی و اعتبار سنجی دعاهای طبی، سراج منیر، دوره 11 (پیاپی39)، ص 9-34.
اثباتی، اسماعیل، (1404ش). بررسی مبانی روایی باور به چشم زخم در روایات شیعه، فصلنامه علوم حدیث، دوره30، ص123-151.
البانی، محمد ناصر. (1411ق). ضعیف سنن الترمذی. بیروت: المکتب الاسلامی.
بخاری (1406ق)، الأدب المفرد. بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1401ق). صحیح البخاری، بیروت:‌دار الفکر.
بخاری، محمد بن اسماعیل، (بی‌تا). التاریخ الکبیر. المکتبة الإسلامیة. دیار بکر.
بیهقی، احمد بن حسین. (بی تا). السنن الکبرى. بیروت: دارالفکر.
ترمذی، محمد بن عیسی. (1403ق)، السنن. بیروت: دارالفکر.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبد الله. (بی تا). المستدرک علی الصحیحین. بیروت:‌دار المعرفة.
خطیب بغدادی، احمد بن علی. (1417ق). تاریخ بغداد، بیروت:‌دار الکتب العلمیه.
خوئی، ابوالقاسم (1413ق). معجم رجال الحدیث. مرکز نشر فرهنگ اسلامی.
خیثمة بن سلیمان الأطرابلسی (بی‌تا). حدیث خیثمه. بی‌نا. نسخه مکتبه اهل البیت (ع)
داندس، آلن، (1399ش). چشم زخم، ترجمه: ابراهیمی، معصومه، تهران، نشر چشمه.
ذهبی، شمس الدین (1382). میزان الاعتدال. تحقیق: علی محمد البجاوی. بیروت:‌دار المعرفه.
ــــــــــ. (1418). المغنی فی الضعفاء. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ــــــــــ، (1413ق). سیر اعلام النبلاء. بیروت: مؤسسه الرساله.
سید رضی، محمد بن حسین. (بی‌تا)، مجازات النبویه. تحقیق: طه محمد الزینی. قم: مکتبة بصیرتی.
سید رضی، محمد بن حسین، 1387ق نهج البلاغه، تحقیق: صبحی صالح، بیروت.
سید شرف الدین موسوی، سید عبدالحسین (1377ش)، ابوهریره. قم: انصاریان.
شوشتری، محمد تقی. (1419ق). قاموس الرجال. قم: نشر اسلامی.
شیخ عباس قمی (بی‌تا). الکنی و الالقاب. تهران، مکتبه الصدر.
صدوق، محمد بن علی. (1362). الخصال. تصحیح: علی اکبر غفاری.
ــــــــــ (بی‌تا). من لایحضره الفقیه. قم: نشر اسلامی.
صنعانی، عبدالرزاق. (بی‌تا). المصنف. تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی. بی‌جا.
ضحاک، احمد بن عمرو (1411ق). الآحاد والمثانی.‌دار الدرایة.
طباطبایی، محمد حسین. (بی‌تا). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: انتشارات اسلامی.
طبرانی، سلیمان بن أحمد (1417ق)، مسند الشامیین، بیروت: مؤسسة الرسالة.
طبرانی، (1415ق)، المعجم الاوسط،‌دار الحرمین.
طبرانی، (بی‌تا). المعجم الکبیر.‌دار احیاء التراث العربی.
طبرسی، حسن بن فضل (1392ق). مکارم الاخلاق، منشورات الشریف الرضی.
طوسی، محمد بن حسن. (1409ق). التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
عسکری، حسن بن عبد الله (1402ق). تصحیفات المحدثین. قاهره: المطبعة العربیة الحدیث.
عقیلی، محمد بن عمرو. (1418ق). الضعفاء الکبیر. بیروت:‌دار الکتب العلمیه.
فخر رازی، محمد بن عمر. (بی‌تا). تفسیر کبیر رازی (مفاتیح الغیب). بی‌جا: بی‌نا.
قاضی قضاعی، محمد بن سلامه. (1405ق). مسند الشهاب. بیروت: الرساله.
قاضی نعمان مغربی، نعمان بن محمد. (1963م). دعائم الاسلام. قاهرة: دارالمعارف.
کنانی، علی بن محمد (بی‌تا). تنزیه الشریعة المرفوعة عن الأخبار الشنیعة الموضوعة. مکتبة القاهرة.
کریمیان، محمود، (1395ش). «حدیث لاعدوی، انتساب و مفهوم شناسی»، علوم حدیث، شماره 79، بهار1395: 3 ـ 25.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1363ش). الکافی. تهران: اسلامیه.
مالک بن انس. (1406ق). الموطا. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
متقی هندی، علاءالدین علی. (1409)، کنز العمال. بیروت: موسسه الرساله.
مجلسی، محمد باقر. (۱۴۰۳). بحار الانوار. بیروت: الوفاء.
محمد بن اشعث کوفی، (بی تا). الجعفریات، تهران، مکتبة نینوى الحدیثة‌.
مزی، یوسف. (1406). تهذیب الکمال. بیروت: الرساله.
مسلم بن حجاج نیشابوری، (بی‌تا). صحیح مسلم. بیروت: دارالفکر.
مغلطای بن قلیچ (1422ق). اکمال تهذیب الکمال، الفاروق الحدیثه.
ملاحسنی، علیرضا، (1390ش) چشم زخم در قرآن، روایات، تاریخ و فرهنگ. قم: بوستان کتاب.
مناوی، (بی‌تا). الفتح السماوی بتخریج أحادیث القاضی البیضاوی. الریاض:‌دار العاصمة.
نجاشی، احمد بن علی (۱۴۱۶ق). رجال النجاشی. قم: انتشارات اسلامی.
نسائی، احمد بن شعیب، (1348ق). السنن، بیروت: دارالفکر.
نوری، میرزا حسین. (1408ق). مستدرک الوسائل، بیروت: آل البیت علیهم السلام.
نووی، محیی الدین بن شرف. (بی‌تا). المجموع شرح المهذب، بیروت:‌دار الفکر.
هیثمی، نور الدین علی بن ابی بکر. (1408ق). مجمع الزوائد. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
وسترمارک، ادوارد. (1396ش). بازمانده‌هایی از فرهنگ دوران جاهلی در تمدن اسلامی. ترجمه: بلوکباشی. علی. تهران: فرهنگ جاوید.