بررسی تفاوت‌های معنایی واژگان «سحاب»، «غمام»، «مزن» و «معصرات» و نقد ترجمه‌های فارسی قرآن در معادل‌یابی آنها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.

2 دانشجوی دکترا، گروه علوم و قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.

10.22059/jqst.2025.390597.670442

چکیده

ترجمه قرآن به زبان‌های گوناگون، مسئله‌ای بسیار مهم و خطیر در میان مسلمانان در طول تاریخ بوده و پیرامون آن مباحثی فراوان شکل گرفته‌است. مترجمان در ترجمۀ کلام الهی با مشکلاتی فراوان مواجه می‌شوند که یکی از آنها را می‌توان ترجمۀ صحیح واژگانی دانست که در وهله اول، هم‌معنا و مترادف به نظر می‌رسند؛ حال آن که در حقیقت تفاوت‌هایی ریز و درشت با یکدیگر دارند. یکی از این دسته‌ها، واژگان مرتبط با ابر در قرآن یعنی «سحاب»، «غمام»، «مزن» و «معصرات» است. بر این اساس، پژوهش حاضر سعی کرده‌است تا با استفاده از روش توصیفی‌-تحلیلی و با به‌کارگیری منابع معتبر ادبی و تفسیری، تفاوت‎های معنایی واژگان مزبور را تبیین کند و در ادامه، به نقد ترجمه‌های پرکاربرد فارسی قرآن کریم در این باره بپردازد. نتیجۀ پژوهش این است که مترجمان در قبال این واژه‌ها گاه سهل‌انگارانه و گاه به دور از تحقیق عمل کرده‌اند و معادلی دقیق یا نزدیک به معنای واژه‌ها ارائه نکرده‌اند. با پژوهش دقیق در معانی واژگان «سحاب»، «غمام»، «مزن» و «معصرات» در کتب معتبر لغوی و تفسیری و با بررسی معادل‌های این واژگان در ترجمه‌های گوناگون فارسی، پیشنهاد می‌شود در ترجمه آنها به‌ترتیب از معادل‌های «تکه‌ابرهای رونده»، «ابرهای سایه‌گستر»، «ابرهای سفید باران‌زا» و «ابرهای پُربار» استفاده شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن مجید (1374ش). ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات سروش.
قرآن مجید (1380ش). ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای. قم: انتشارات فاطمۀ الزهرا (س).
قرآن مجید (1383ش). ترجمه حسین انصاریان. قم: انتشارات اسوه.
قرآن مجید (1401ش). ترجمه ابوالفضل بهرام پور. بهرام پور، قم: آوای قرآن.
قرآن مجید (1398ش). ترجمه بهاءالدین خرمشاهی. قم: انتشارات دوستان.
قرآن مجید (1373ش). ترجمه محمدمهدی فولادوند. قم: دارالقرآن الکریم.
قرآن مجید (1403ش). ترجمه محمدعلی کوشا. تهران: انتشارات نی.
قرآن مجید (1377ش). ترجمه علی‌اکبر قرشی. تهران: بنیاد بعثت.
قرآن مجید (1384ش). ترجمه سید علی گرمارودی. تهران: انتشارات قدیانی.
قرآن مجید (1381ش). ترجمه علی مشکینی. قم: الهادی.
قرآن مجید (1373ش). ترجمه ناصر مکارم شیرازی. قم: دارالقرآن الکریم.
قرآن مجید (1397ش). ترجمه علی ملکی. تهران: ستاره سبز.
آلوسی، سید محمود (1415ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. چاپ سوم. ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.
ابن‌جزی، محمد بن احمد (1416ق). التسهیل لعلوم التنزیل. بیروت:‌دار الارقم بن ابی الارقم‏.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی (1422 ق). زاد المسیر فى علم التفسیر. بیروت: دارالکتب العربی.
ابن‌درید، محمد بن حسن (1998م). جمهرۀ اللغۀ. بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن‌عاشور، محمد بن طاهر (بی تا). التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسۀ تاریخ.
اندلسی، عبدالحق بن غالب (1422ق). المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌فارس، احمد (1404ق). معجم مقاییس اللغۀ. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1419ق). تفسیر القرآن العظیم‏. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب. چاپ سوم. بیروت:‌دار صادر.
ابوعبید، قاسم بن سلام (1990م). الغریب المصنف. تونس: المؤسسۀ الوطنیه للترجمه و التحقیق و الدراسات بیت الحکمه‏.
ازدی، عبدالله بن محمد (1387ش). کتاب المآء. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
ازهری، محمد بن احمد (1421ق). تهذیب اللغۀ. بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
اسکافی، محمد بن عبدالله (1981م). المعیار و الموازنۀ. بی‌جا: بی‌نا.
بحرانی، سید هاشم (1416ق). البرهان فى تفسیر القرآن‏. تهران: بنیاد بعثت.
بغوی، حسین بن مسعود (1420ق). معالم التنزیل فى تفسیر القرآن‏. بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
بلخی، مقاتل بن سلیمان (1423ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان‏. بیروت:‌دار احیاء التراث.
بنت الشاطی، عایشه (1971م). الاعجاز البیانی للقرآن و مسائل ابن الازرق. قاهره: دارالمعارف.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. ‏ بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد (1418ق). جواهر الحسان فى تفسیر القرآن‏. بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد (1414ق). فقه اللغۀ. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم (1422ق). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن‏. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی
جعفرپور، ابراهیم (1371ش). اقلیم‌شناسی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (1417ق). المستدرک علی الصحیحین. قاهره: دارالحرمین للطباعۀ و النشر و التوضیع.
حقی بروسوی، اسماعیل (بی‌تا). روح البیان. بیروت: دارالفکر.
حمیدی کلیجی، سعید (1386ش). قرآن و طبیعت. قم: نشر حلم.
حمیری، نشوان بن سعید (1420ق). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. دمشق:‌دار الفکر.
خویی، سیدابوالقاسم (1393ش). البیان فی تفسیر القرآن. ترجمه سیدجعفرحسینی. چاپ سوم. تهران: دارالثقلین.
رازی، ابوالفتوح حسین بن علی (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن‏. مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوی‏.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم.
زبیدی، محمد بن محمد (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.
زمخشری، محمود بن عمر (1979م). اساس البلاغۀ. بیروت:‌دار صائر.
ــــــــــ. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏. چاپ سوم. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ــــــــــ. (1386ش). مقدمۀ الادب. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران،
سمین، احمد بن یوسف (1414ق). الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1404ق). الدرالمنثور فى تفسیر المأثور. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی.
شیبانی، اسحاق بن مرار (1975م). کتاب الجیم. قاهره: الهیئه العامه لشئون المطابع الامیریه.
شیبانی، محمد بن حسن (1413ق). نهج البیان عن کشف معانى القرآن‏. تهران: بنیاد دایرۀ المعارف اسلامی.
صاحب بن عباد، اسماعیل (1414ق). المحیط فی اللغۀ. بیروت: عالم الکتب.
صادقی تهرانی، محمد (1365ش). الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن. قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1374ش). المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏.
طبرسی، فضل بن حسن (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. چاپ سوم. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر (1412ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفۀ.
طریحی، فخرالدین بن محمد (1375ش). مجمع البحرین. چاپ سوم. تهران: مرتضوی.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
طیب، سیدعبدالحسین (1378ش). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. چاپ دوم. تهران: انتشارات اسلام.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (1415ق). نور الثقلین. چاپ چهارم. قم: انتشارات اسماعیلیان.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق). کتاب العین. چاپ دوم. قم: نشر هجرت.
فرزانه، سیدبابک (1394ش). مفردات قرآن. چاپ چهارم. تهران: انتشارات سمت.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق). مفاتیح الغیب. چاپ سوم. بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
فضل الله، سیدمحمدحسین. (1419ق). من وحی القرآن. بیروت:‌دار الملاک للطباعة و النشر.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1415ق). قاموس المحیط. بیروت: دارکتب العلمیة.
فیض کاشانی، ملامحسن (1415ق). الصافی. چاپ دوم. تهران: انتشارات الصدر.
فیضی دکنی، ابوالفضل (1417ق). سواطع الالهام فى تفسیر القرآن‏. قم: دارالمنار.
قرطبی، محمد بن احمد (1364ش). الجامع لأحکام القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
قمی، علی بن ابراهیم (1363ش). تفسیر القمی. چاپ سوم. قم: دارالکتاب.
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا (1368ش). کنز الدقائق و بحر الغرائب. تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی‏.
کاشانی، ملافتح الله (1336ش). منهج الصادقین فى الزام المخالفین‏. تهران: کتابفروشی محمد حسن علمی.
کاشفی سبزواری، حسین بن علی (1369ش). مواهب علیه. تهران: سازمان چاپ وانتشارات اقبال‏.
کوشا، محمد علی (1402ش). شیوه‌نامه ترجمه قرآن کریم. تهران: انتشارات نی.
مسعودی، علی بن حسین (1409ق). مروج الذهب. قم:‌دار الهجرۀ.
معرفت، محمدهادی (1394ش). التفسیر و المفسرون. ترجمه علی خیاط. چاپ هشتم. قم: انتشارات تمهید.
مغنیه، محمدجواد (1424ق). الکاشف. دارالکتب الاسلامیۀ.
مقریزی، احمد بن علی (1420ق). إمتاع الأسماع. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
میبدی، احمد بن محمد (1371ش). کشف الأسرار و عدة الأبرار. چاپ پنجم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
نخجوانی، نعمت الله بن محمود (1999م). الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة. مصر:‌دار رکابی للنشر.
نووی جاوی، محمد بن عمر (1417ق). مراح لبید لکشف معنى القرآن المجید. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.