کاوشی پیرامون انگارۀ معراج پیامبر (ص) در سدۀ دوّم و سوّم قمری‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا، گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

2 دانشیار، گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

3 دانشیار ، گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

10.22059/jqst.2025.386230.670410

چکیده

یافتن نخستین نگاه‌ها به مباحث مورد اجماع مسلمانان از جمله معراج پیامبر (ص) همواره ارزشمند است، چرا که کمک می‌نماید تا با بازسازی لایه‌های تاریخی و مقایسه تطوّر دیدگاه در گذر زمان به درکی عمیق‌تر از تحوّلات فکری مسلمانان دست‌یافت. مرور اجمالی روایات معراجیه نشان می‌دهد معراج پیامبر (ص) از ابتدا به‌ صورت آنچه امروزه نگریسته می‌شود، نبوده‌است. تحقیق پیش رو درصدد کشف چرایی پیدایش و تحوّل دیدگاه‌ها به معراج در قرن دوّم و سوّم هجری است. بدین منظور با پیش‌فرض صحّت و اصالت روایات و با بکار بستن رویکرد تاریخ انگاره، مجموع اقوال منتسب به هر یک از صاحبنظران این دو سده را کنار هم نهاده و به تحلیل آن‌ها پرداخته‌است. نتایج جستار نشان از آن دارد که در قرن دوم (نسبت به قرن نخست) شمار صاحبنظران و اقوال آنان به شدّت کاهش یافته، در اقوال موجود شکافی عمیق میان دیدگاه‌ها مشهود است. از یک سو پذیرش سیر مورد تشکیک واقع شده و از سوی دیگر مباحث بسیار دقیق و جرئی پیرامون آن ارائه شده‌است. در قرن سوّم ضمن تمایز سیر زمینی و آسمانی و برجسته شدن سیر آسمانی پیامبر (ص) نزد اغلب صاحبنظران، منقولات شکلی متمرکزتر یافته و به معراج همچون قصص انبیای پیشین نگریسته شده، ابواب خاص و مکتوبات مستقلی به آن اختصاص یافته‌است. به طور کلّی در این دو قرن چیستی و چگونگی سیر چندان مطرح نبوده، در عوض بهرمندی از کارکردهای سیر (چرایی) بنا به دلایلی از جمله شرایط سیاسی و فرهنگی حاکم توسعه یافته، و به چنان ثباتی رسیده که به سان مرجعی موثق در تأیید گرایش‌های سیاسی، مذهبی و کلامی بدان استناد شده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن مجید (1376). ترجمه: محمّدمهدی فولادوند. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
ابن ابی خیثمه، احمد بن زهیر (1424ق). تاریخ ابن ابی خیثمه. مصر: الفاروق الحدیثة للطباعة و النشر.
ابن ابی شیبه، عبدالله بن محمد (1422ق). المغازی. چاپ دوّم. ریاض:‌دار اشبیلیاء.
ابن ابی عاصم، احمد بن عمرو (1411ق). الآحاد و المثانی. ریاض: دارالرایة.
ابن ازرق، نافع (1413ق). غریب القرآن فی شعرالعرب. بیروت: موسسه الکتب الثقافیه.
ابن اسحاق، محمد (1368). سیرة ابن اسحاق. قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
ابن حنبل، احمد بن محمد (1416ق). المسند احمد بن حنبل. بیروت: موسسة الرسالة.
ابن سعد، محمد بن سعد (1410ق). الطبقات الکبری. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن سلیمان، مقاتل (1423ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (1423ق). تأویل مشکل القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن مبارک، عبدالله بن مبارک (1425ق). الزهد لابن مبارک. چاپ دوّم. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن هشام، عبدالملک بن هشام (بی‌تا). السیرة النبویة. بیروت: دارالمعرفة.
ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار (1420ق). تفسیر القرآن الکریم (ثمالی). بیروت: دارالمفید.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1410ق). صحیح بخاری. مصر: جمهوریه المصر العربیه.
برقی، احمد بن محمد (بی‌تا). المحاسن. چاپ دوّم. بیروت: دارالکتب العلمیة.
بزار، احمد بن عمر (1430ق). المسند البزار. مدینة: مکتبة العلوم و الحکم.
بلاذری، احمد بن یحیی (1417ق). جمل من انساب الاشراف. بیروت: دارالفکر.
پاکتچی، احمد (۱۳۹۱). شرایط علمی و فرهنگی در عصر امام صادق (ع) و بستر شکل‌گیری مذهب جعفری، در ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق (ع). تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
ترمذی، محمد بن عیسی (1419ق). السنن ترمذی. قاهره: دارالحدیث.
تستری، سهل بن عبدالله (1423ق). التفسیر التستری. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
ــــــــــ (1425ق). لطائف قصص الأنبیاء. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
تیمی، یحیی بن سلام (1425ق). تفسیر یحیى بن سلام التیمى البصرى القیروانى. بیروت: دارالکتب العلمیة.
جاحظ، عمرو بن بحر (2002م). رسائل الجاحظ: الرسائل السیاسیة. چاپ دوّم. بیروت:‌دار و المکتبة الهلال.
جعفریان، رسول (1381). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع). قم: موسسۀ انصاریان.
ــــــــــ (1385). «نظرگاه/ نگاهی به ادوار تمدن اسلامی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 107.
حسینی، مریم، روستایی راد، الهام (1398). «نمادپردازی عرفانی در معراج نامۀ بایزید بسطامی»، مطالعات عرفانی، شماره 15. دوره1.
خانی، حامد (1401). «تاریخ انگارۀ شهادت تا پایان عصر صحابه». پژوهش‌های قرآن و حدیث، شماره55. دوره1.
خیاوی، روشن (1379). حروفیه (تاریخ، عقاید و آرا). تهران: فردوسی.
دارمی، عثمان بن سعید (1416ق). الرّد علی الجهمیة. چاپ دوّم. کویت:‌دار ابن الاثیر.
زبیر بن بکار (1419ق). جمهرة نسب قریش و أخبارها. ریاض: دارالیمامة.
سبحانی تبریزی، جعفر (1439ق). رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
شمس، زینب (1403). تاریخ انگاره‌ی معراج پیامبر (ص) تا پایان قرن سوّم هجری در سنت تفسیری و روایی مسلمانان، رسالۀ دکتری، به راهنمایی حمیدرضا فهیمی‌تبار، کاشان: دانشگاه کاشان، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام (1411ق)، تفسیر القرآن العزیز المسمّی تفسیر عبدالرّزاق. بیروت: دارالمعرفة.
ضرغام، ادهم؛ عظیمی، ندا (1395). «مطالعه تطبیقی شرایط اجتماعی-سیاسی تاثیرگذار بر شکل‌گیری کمدی الهی دانته و معراج نامه». پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، شماره4. دوره3.
طبری، محمّد بن جریر (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر طبری). بیروت: دارالمعرفة.
عبدی، حسن بن عرفه (1406ق). جزء الحسن بن عرفة العبدی. کویت: مکتبة دارالأقص.
عدّه‌ای از علما (1363). الأصول الستة عشر. قم:‌دار الشبستری للمطبوعات.
عزیزی کیا، غلام‌علی (1384). «تأملی بر روایات معراجیه». معرفت، شماره96، دوره14.
علی بن جعد (1405ق). المسند ابن ابی الجعد. کویت: مکتبة الفلاح.
غازی، داود بن سلیمان (1376). مسندالرضا علیه السلام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمة قم.
فاکهی، محمّد بن اسحاق (1424ق). اخبار مکة للفاکهی. چاپ چهارم. مکة: مکتبة الأسدی.
فراء، یحیی بن یزید (1980م). معانی القرآن (فراء). چاپ دوّم. مصر: لهیئة المصریة العامة للکتاب.
قمّی، علی بن ابراهیم (1363). تفسیر القمّی. چاپ سوّم. قم: دارالکتاب.
کوفی، فرات بن ابراهیم (1410ق). التفسیر فرات کوفی. تهران: وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی.
گرامی، محمّد هادی (1398). انگاره علم غیب در فرهنگ و اندیشه متقدم شیع. به کوشش: فرهنگ مهروش، تهران: انتشارات پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی.
گرامی، محمد هادی (1396). مقدمه‌ای بر تاریخ نگاری انگاره‌ای و اندیشه‌ای. تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
مجاهد بن جبر (1410ق). التفسیر المجاهد. مصر: دارالفکر السلامی الحدیثة.
محمّدی شاهرودی، عبدالعلی (1379). پرتویی از معراج. تهران: اسوه.
مدرسی طباطبائی، حسین (1389). مکتب در فرآیند تکامل. ترجمه: هاشم ایزدپناه، چاپ هشتم، تهران: کویر.
میرحسینی، یحیی (۱۳۹۲). تعامل امام رضا (ع) با مهّم‌ترین جریان‌های فکری-کلامی غیرشیعی، در ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضا (ع). تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
نجاشی، ابوالعباس (بی‌تا). رجال النجاشی. محقق: سید موسى الشبیری الزنجانی، تهران: نشراسلامی.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (بی‌تا). تاریخ یعقوبی. بیروت: دارصادر.
Colby, Frederick S. (2008). Narrating Muhammad’s Night Journey, Tracing the Development of the Ibn Abbas Ascension Discourse. state university of New York.