نقش اسباب نزول در فهم و ترجمۀ قرآن‏ مطالعۀ موردی سورۀ بقره

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 دانشیار، گروه ادبیات و زبان عربی، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

3 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

10.22059/jqst.2024.375886.670336

چکیده

از‌جمله قرائن مؤثر در فهم و ترجمۀ قرآن-به ویژه تبیین مصداق هر آیه و رفع ابهام از ظواهر آیات، اسباب نزول معتبری هستند که غفلت از آنها، گاه موجب بروز اختلافات و اشتباهات فاحش در برخی ترجمه‌های قرآن شده‌است؛ از این‌رو، به منظور نمایاندن نقش اسباب نزول در فهم آیات و کاستن از خطا‌های موجود در ترجمه‌ها، در این مقال بر آن شدیم تا ضمن تبیین جایگاه اسباب نزول در پنج ترجمۀ مشهور معاصر فارسی قرآن با روش تحلیلی-انتقادی، با ارائۀ نمونه‌هایی از آیات سورۀ بقره، چگونگی ترجمۀ آنها را مورد ارزیابی قرار داده، ترجمۀ صحیح هر آیه را مشخص نماییم. نتایج حاصل از این پژوهش می‌نمایاند که گرچه نمی‌توان تمامی روایات سبب نزول را معتبر دانست، اما اسباب نزول معتبری که ناظر به معنای آیه هستند و از منابع قابل اعتماد به دست ما رسیده‌اند، نقش بسزایی در فهم و ترجمۀ قرآن و روشن ساختن مقصود آیات آن دارند. قرینۀ سبب نزول در ترجمۀ واژگان چند‌معنا از کمترین تأثیر و در تبیین مصادیق آیات و پس از آن رفع ابهام از ظاهر آنها، از بیشترین تأثیر برخوردار است؛ و در میان ترجمه‌های منتخب، الهی و مشکینی از مجموع قریب به 60مورد دارای سبب نزول معتبر، تنها (27مورد)، انصاریان (21مورد)، مجتبوی (12مورد) و رضایی (7مورد) را با استناد به این روایات ترجمه کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


قرآن مجید. ترجمۀ الهی قمشه‌ای، مهدی (1378). قم: فاطمة‌الزهراء (س)؛ انصاریان، حسین (1398). تهران: آیین دانش؛ رضایی اصفهانی، محمدعلی و دیگران (1386). قم:‌دار الذکر؛ مجتبوی، جلال‌الدین (1388). تهران: بی‌نا؛ مشکینی، علی (1393). قم: کتابستان معرفت.
آلوسی، محمود‌بن‌عبد‌الله (بی‌تا). روح المعانی. بی‌جا: بی‌نا.
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد (1419ق). التفسیر. المملکة العربیة السعودیة: مکتبة‌نزار‌مصطفی‌الباز.
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد (1271ق). الجرح والتعدیل. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد (بی‌تا). العجاب فی بیان الاسباب. بی‌جا:‌دار ابن الجوزی.
ــــــــــ (1326ق). تهذیب التهذیب. الهند: مطبعة دائرة المعارف النظامیة.
ابن‌کثیر، إسماعیل (1412ق). التفسیر. بیروت:‌دار المعرفة.
ابن‌ماجه، محمد‌بن یزید (بی‌تا). السنن. قاهره:‌دار إحیاء الکتب العربیة.
ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم (1374ق). لسان العرب؛ بیروت:‌دار صادر.
امینی، عبدالحسین (1420ق). الوضاعون. بی‌جا: بی‌نا.
اندلسی، محمد‌بن‌یوسف (1420ق). البحر المحیط. بیروت:‌دار الفکر.
بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان (1417ق). البرهان. قم:‌دار التفسیر.
بخاری، محمد‌بن‌اسماعیل (1422ق). الصحیح. بیروت:‌دار طوق النجاة.
بروجردی، سید‌حسین (1380). جامع احادیث الشیعة. تهران: المساحة.
بغوی، حسین‌بن‌مسعود‌فراء (1413ق). معالم التنزیل. بیروت:‌دار المعرفة.
بلاغی، محمدجواد (1419ق). آلاء الرحمن. قم: مؤسسة البعثة.
بلخی، مقاتل‌بن‌سلیمان (1423ق). التفسیر. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
بیضاوی، عبد‌الله‌بن‌عمر؛ (1418ق). انوار التنزیل؛ بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد‌بن‌إبراهیم (1436ق). الکشف والبیان. المملکة العربیة السعودیة:‌دار التفسیر.
حسن‌بن‌علی (بی‌تا). التفسیر منسوب إلی الامام الحسن العسکری (ع). قم: مدرسة الامام المهدی (عج).
خویی، ابو‌القاسم (1409ق). معجم رجال الحدیث. قم: دفتر آیت الله خویی.
ذهبی، شمس‌الدین‌محمد (1382ق). میزان الاعتدال فی نقد الرجال. بیروت:‌دار المعرفة.
راغب، حسین‌بن‌محمد (1416ق). المفردات فی غریب القرآن. قم: ذوی القربی.
زمخشری، محمود‌بن‌عمر (1407ق). الکشاف. بیروت:‌دار الکتب العربیة.
زیلعی، عبد‌الله‌بن‌یوسف (1414ق). تخریج‌الأحادیث والآثار. ریاض:‌دار ابن خزیمه.
سجستانی، ابو داود (بی‌تا). السنن. بیروت: المکتبة العصریة.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن (بی‌تا الف). الدر المنثور. بیروت:‌دار الفکر.
ــــــــــ (بی‌تا ب). لباب النقول. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
شیخ صدوق، محمد‌بن‌علی (1390ق). من لا یحضره الفقیه. تهران:‌دار الکتب الإسلامیة.
صنعانی، عبدالرزاق (1419ق). التفسیر. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.
طباطبایی، محمدحسین (1363). المیزان. تهران: امیرکبیر.
طبرسی، ابو‌الفضل‌بن‌الحسن (1415ق). مجمع البیان. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
طبری، محمد‌بن‌جریر (1422ق). التفسیر. بی‌جا:‌دار الهجر.
طریحی، فخر‌الدین‌بن‌محمد (1375). مجمع البحرین. تهران: مرتضوی.
طوسی، محمد‌بن‌حسن (بی‌تا). التبیان. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
عیاشی، محمد‌بن‌مسعود (بی‌تا). التفسیر. قم: مطبعة العلمیة.
فخر‌رازی، محمد‌بن‌عمر (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
قرطبی، محمد‌بن‌احمد (1405ق). التفسیر. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
قمی، علی‌بن‌إبراهیم (بی‌تا). التفسیر. قم:‌دار الکتاب.
کلینی، محمد‌بن‌یعقوب (1407ق). الکافی. تهران:‌دار الکتب الإسلامیة.
مزی، جمال‌الدین‌یوسف (1400-1413ق). تهذیب الکمال. بیروت: مؤسسة الرسالة.
مسلم‌بن‌حجاج، ابو‌الحسین (بی‌تا). الصحیح. قاهره:‌دار إحیاء الکتب العربیة.
معرفت، محمدهادی (1387). علوم قرآنی. قم: التمهید.
ــــــــــ (1418ق). التفسیر والمفسرون. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
مکارم، ناصر و دیگران (1421ق). الأمثل. قم: مدرسة الإمام علی بن ابیطالب (ع).
نسفی، عبد‌الله‌بن‌احمد (1419ق). مدارک التنزیل. بیروت:‌دار الکلم الطیب.
نسفی، عمر‌بن‌محمد (1440ق). التیسیر. ترکیه:‌دار اللباب.
نمازی‌شاهرودی، علی (1426ق). مستدرکات علم رجال الحدیث. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
واحدی، علی‌بن‌احمد (1412ق). اسباب نزول القرآن. بی‌جا:‌دار الإصلاح.
ــــــــــ (1415ق). الوسیط. بیروت:‌دار الکتب العلمیة.