گونه‌های چندمعنایی در قرآن و پیامدهای آن بر ترجمه‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

3 استاد، گروه قرآن‌پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

10.22059/jqst.2025.390653.670444

چکیده

قرآن کریم شاهکاری ادبی و از شیوه‌های ظریف انتقال پیام در قرآن، کاربست پدیدۀ چندمعنایی است. با عنایت به اهمیت نظریۀ چندمعنایی در غنابخشی تفاسیر و ترجمه‌ها و جلوگیری از ریزش معنا، این سؤال مطرح می‌شود که تکثر معنا در کاربرد واحد در قرآن کریم بنا بر چه اسباب زمینه‌سازی دست‌یاب می‌گردد و در گونه‌های مختلف چه بازتابی بر ترجمه دارد؟ فرض بنیادین این مقاله آن است که در بسیاری از موارد، به دلیل فقدان قرائن قاطع و معین‌کننده، یا وجود وجوه رجحان برای هر دو یا چند معنا، نمی‌توان و نباید یکی از آن معانی را بر دیگری ترجیح داد. هدف اصلی این پژوهش، نه تعیین معنای واحد و مرجح، بلکه تبیین گسترۀ معنایی و ظرفیت‌های تفسیری مختلف در یک کاربست واحد و تمرکز بر امکانات پنهان تعبیری قرآن در قالب گونه‌شناسی ساختارهایی است که در لایه‌های آن قدرتی پویا در نظام معنایی و زبانی نهفته است. پژوهش به شیوۀ تحلیلی-توصیفی و روش گردآوری مطالب کتابخانه‌ای است. اشتراک لفظی، صناعات بلاغی، ساختارهای صرفی و نحوی و مواضع وقف و ابتدا از گونه‌های دالّ بر چندمعنایی به شمار می‌روند که از این میان اشتراک لفظی، ساختارهای نحوی و صناعات بلاغی بیشترین تأثیر را بر توسعه معنایی دارند. ارزیابی ترجمه‌ها در گونه‌های مختلف تکثر معنا در کاربست واحد نشانگر ریزش بسیاری از وجوه معنایی متکثر است. بازتاب عملیِ نظریه تکثر معنای بسیاری از اختلاف نماهای تفسیری را تبدیل به وفاق می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن عادل، عمر بن علی‏ (1419) ‏. اللباب فی علوم الکتاب. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن فارس، احمد‏ (1404) ‏. معجم مقاییس اللغة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم‏ (1408) ‏. لسان العرب. بیروت:‌دار احیاءالتراث العربی.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی‏ (1408) ‏. روض‌الجنان و روح‌الجنان. مشهد: آستان قدس رضوی.
ابوحیان، محمد بن یوسف اندلسی‏ (1420) ‏. البحر المحیط فی التفسیر. بیروت: دارالفکر.
بیضاوی، عبدالله بن عمر‏ (1418) ‏. انوارالتنزیل و اسرار التاویل. بیروت:‌دار احیاءالتراث.
تفتازانی، سعدالدین‏ (1422) ‏. المطول. بیروت: دارالکتب العلمیه.
رازی، فخر الدین محمد بن عمر‏ (1420) ‏. مفاتیح الغیب (التفسیرالکبیر). بیروت: داراحیاء التراث.
زرکشی، بدرالدین‏ (1408) ‏. البرهان فی علوم القران. بیروت: دارالجیل.
سیوطی، جلال الدین‏ (بی‌تا) ‏. الاتقان فی علوم القرآن. قم: منشورات الشریف الرضی.
شاکر، محمدکاظم (سال دهم). مدل‌های چند معنایی در تفسیر قرآن و کتاب مقدس. فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه قم، (2)، 6-40.
شریف الرضی، محمد بن حسین‏ (1406) ‏. تلخیص البیان فی مجازات القرآن. بیروت:‌دار الاضواء.
شهیدی پور، محمدرضا؛ مستفید، حمیدرضا؛ طالب تاش، عبدالمجید؛ دولتی، کریم؛ زرنگار، مصطفی؛ و کاشفی، امیر محمود‏ (1396) ‏. مصحف محشی. تهران: اسوه.
صادقی تهرانی، محمد‏ (1406) ‏. الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه. قم: فرهنگ اسلامى.
طباطبایی، سید محمدحسین‏ (1390) ‏. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبرانى، سلیمان بن احمد‏ (2008) ‏. التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى). اردن:‌دار الکتاب الثقافی.
طبرسی، فضل بن حسن‏ (1415) ‏. مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبری، محمد بن جریر‏ (1412) ‏. جامع‌البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفة.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن‏ (بی‌تا) ‏. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت:‌دار احیاءالتراث العربی.
طیب حسینی، سید محمود‏ (1395) ‏. چند معنایی در قرآن کریم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ــــــــــ (1390). درآمدی بر دانش مفردات. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
عبدالتواب، رمضان (1367). مباحثی در فقه اللغه و زبان‌شناسی عربی، مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد‏ (بی‌تا) ‏. المستصفی من علم الاصول. دارالفکر.
قرشی، سید علی‌اکبر‏ (1390) ‏. قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
قمی، علی بن ابراهیم‏ (1412) ‏. تفسیر القمی. بیروت: مؤسسه الاعلمی.
کلینی، محمد بن یعقوب (1363 ه‍. ش.). الکافی. تهران:‌دار الکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403 ه‍. ق.). بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
معرفت، محمدهادی‏ (بی‌تا) ‏. التمهید فی علوم القرآن. قم: مؤسسه النشرالاسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر‏ (1374) ‏. تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
همایی، جلال‌الدین‏ (1361) ‏. فنون بلاغت و صناعت ادبی. تهران: طوس.