بررسی سندی و متنی حدیث سهل خراسانی دربارۀ یاری امام (ع)‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 دانشجوی دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

10.22059/jqst.2025.377752.670353

چکیده

حدیث خراسانی یا «شیعۀ تنوری» از جمله روایات مشهوری است که در متون روایی و تاریخی از معجزات امام صادق (ع) به شمار آمده‌است. شاید شهرت این روایت موجب گردیده که تا کنون سنجش و ارزیابی مشخصی درباره صحت سندی و متنی آن انجام نشود. با توجه به ضرورت شناخت دامنۀ اطاعت از معصوم (ع) و با توجه به مغایرت مفاد حدیث با سیرۀ عملی معصومین (ع) که همواره از پیروانشان اطاعتی همراه با تعقل و خردورزی خواسته‌اند، این پرسش مطرح است که در راستای حل تعارض ظاهری روایت مزبور با سایر روایات چه باید کرد و به چه میزان می‌توان بر سند و متن این حدیث تکیه نمود؟ بر این اساس پژوهش پیشِ‌رو به اعتبارسنجی سندی و دلالی این حدیث پرداخته و ضمن واکاوی سلسله سند روایت و تحلیل وثاقت رجال آن در کتب رجالی و حدیثی، به بررسی قرائن درون متنی حدیث توجه نموده‌است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که روایت خراسانی از یک‌سو فاقد اعتبار سندی بوده، و وثاقت مخبری آن محرز نیست و از دیگرسو با توجه به تعارض محتوای روایت با آیات قرآن، سیرۀ معصومان (علیهم السلام) و مسلمات عقلی، از نظر دلالی نیز مخدوش است. شباهت مضمون حدیث با روایات غالیان، مبهم بودن شخصیت‌های یاد شده در حدیث و وجود حشو و اضافات غیر لازم در متن حدیث نیز ضعف روایت را تأیید می‌نماید.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
نهج البلاغه
آقایی، علی. (1394ش). تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها. چاپ اول. تهران: حکمت.
ابن ادریس، محمدبن احمد (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن غضائری واسطی بغدادی، احمد بن حسین (1422ق). رجال. به کوشش سید محمدرضا جلالی. قم: دارالحدیث.
ابن داود، حسن بن علی (بی‌تا). رجال ابن داود. محقق: محمد صادق بحرالعلوم. نجف: حیدریه.
ابن طاووس، احمدبن موسی (1411ق). التحریر الطاووسی. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
ابن بابویه [شیخ صدوق]، محمدبن علی (1405ق). کمال الدین و تمام النعمه. مصحح: علی اکبر غفاری. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ــــــــــ (1414ق). اعتقادات الامامیه. قم: کنگره شیخ مفید.
ــــــــــ (1363ش). من لایحضرالفقیه. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ــــــــــ (1398ش). التوحید. محقق و مصحح: هاشم حسینی. قم: جامعه مدرسین.
ابوریه، محمود (بی‌تا). اضواء علی السنه المحمدیه. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی (1385ق). دعائم الاسلام. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی (1379ق). مناقب آل ابی‌طالب علیهم‌السلام. قم: علامه.
بحرانى، سید هاشم بن سلیمان (1413ق). مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر. قم: مؤسسه معارف الاسلامیه.
بحرانى اصفهانى، عبد الله بن نور الله (1413 ق). عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیدة النساء إلى الإمام الجواد). قم: مؤسسه الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف.
بلاذری، احمد بن یحیی (1988م). فتوح البلدان. بیروت:‌دار و مکتبه الهلال.
البرسی، الحافظ رجب (بی‌تا). مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین. تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام.
ثقفی، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال (1395ش). الغارات. مصحح: جلال الدین محدث. تهران: انجمن آثار ملی.
جابلقی بروجردی، سید علی اصغر بن محمد شفیع (1410ق). طرائف المقال فی معرفه طیقات الرجال. به کوشش سید مهدی رجائی. قم: مکتبه آیت الله المرعشی النجفی.
جزائرى، نعمت الله بن عبد الله (1427ق). ریاض الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار. بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
حسینی حلی، حسین بن کمال الدین (1386ش). زبده الاقوال فی خلاصه الرجال. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
حسینی شیرازی، سید علیرضا (1400). ابراهیم بن هاشم-باز خوانی فرایند انتقال حدیث کوفه به قم و گمانه‌های وثاقت. قم: نشر رود آبی.
ــــــــــ (1399). واکاوی نظریه «وقوع در مشیخه من لایحضره الفقیه و دلالت آن بر وثاقت مؤلّف» با تأکید بر کتاب «النّوادر» ابراهیم بن هاشم قمی. دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث 3، (۹)، صص 13-37.
حائری مازندرانی، محمد بن اسماعیل (1416ق). منتهی المقال فی الاحوال الرجال. قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.
خوئی، سید ابوالقاسم (1372ش). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة. بی‌جا: بی‌نا.
دیاری بیدگلی، محمد تقی (1388ش). ردّ پای غالیان در روایات تفسیری. پژوهش دینی، (19)، صص 23 تا 40.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). مفردات الفاظ قرآن. بیروت: دارالقلم.
طوسی، محمد بن حسن (1420ق). فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول. قم: مکتبه المحقق الطباطبایی.
ــــــــــ (1389ق). التبیان فی تفسیر القرآن. مصحح: احمد حبیب عاملی. بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
ــــــــــ (1407ق). تهذیب الاحکام. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طهرانی، آغا بزرگ (1388ش). طبقات اعلام الشیعه. محقق: سید محمد طباطبایی بهبهانی. تهران: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
عباسی زنجانی، موسی (1436ق). الجامع فی الرجال. قم: مؤسسه ولی العصر (ع) للدراسات الاسلامیه.
کشی، محمدبن عمر (1348ش). رجال. تلخیص محمد بن حسن طوسی. به کوشش حسن مصطفوی. مشهد: دانشگاه مشهد.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). اصول کافی. محقق: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
معروف حسنی، هاشم (1976م). بین التصوف و التشیع. الطبعه الاولی. بیروت: دارالقلم.
ــــــــــ (1372ش). اخبار و آثار ساختگی. ترجمه حسین صابری. مشهد: آستان قدس رضوی.
مامقانی، عبدالله (1381ش) تنقیح المقال فی علم الرجال. قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.
مفید، ابوعبدالله محمد بن محمد (1414ق). الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد. بیروت: دارالمفید.
ــــــــــ (1414ق). تصحیح اعتقادات الامامیه. قم: کنگره شیخ مفید.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى (1403ق). بحار الأنوار. چاپ: دوم. بیروت:‌دار احیاء التراث العربیه.
مسعودی، عبدالهادی (1384ش). روش فهم حدیث. تهران: انتشارات سازمان سمت.
نجاشی، احمدبن علی (1365ش). رجال النجاشی. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
نوری، حسین (1415ق). خاتمه مستدرک الوسائل. قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.
نمازی شاهرودی، علی (1414ق). مستدرکات علم رجال الحدیث. تهران: فرزند مؤلف.
واقدی، محمد بن عمر (1409ق). المغازی. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی (1410ق). مجموعه ورام. قم: مکتبه فقیه.
همدانی، رضا (1438ق). مصباح الفقیه. چاپ دوم. قم: آوای منجی.
هولستی، اُل-آر. (1373ش). تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی. ترجمه سالار زاده. چاپ اول. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.