The Array of “Istiṭrād” and Its Effect on the Interpretation of the Qur’anic Verses

Document Type : Research Paper

Authors

1 Associate Professor, Department of Quran Science and Hadith, Faculty of Theology, University of Tehran

2 PhD Candidate of Qur’an and Hadith Sciences, University of Tehran, Iran;

Abstract

The Holy Qur’an brought about the formation of many sciences, including the rhetoric science (badī'). “Istiṭrād” (digression/changing the subject) is one of the arrays of the rhetoric science that, despite its long history and importance, its exact definition is not clear and its application in the Holy Qur’an has not been defined as it deserves, as such some exegetes, based on the context, denied it and failed to understand it. The question arises here as to whether through redefining Istiṭrād is it possible to provide an acceptable interpretation of the such verses? Is it possible to clarify its role in the correct interpretation and show how did the exegetes’ practice in these verses? The present research, based on the descriptive-analytical method, concludes: Istiṭrād means leaving a meaning and entry into an interesting and redundant or worthy of attention and originality meaning which is seemingly irrelevant but in fact related, and again goes back to the first meaning and content. In the exegetical terms it indicates that it has an independent identity in connection to its before and after words in the context, with which it has a thematic unity. The exegetes disagreed on how to act on it. They may be divided into four categories on the verses of Istiṭrād: absolute negation, absolute acceptance, acceptance as one of the aspects of interpretation but with different examples, and contradictions in negation and acceptance.
 

Keywords


[1].  قرآن کریم.
[2]. آلوسی، محمودبن­عبدالله (1415). روح­المعانی فی تفسیرالقرآن­العظیم و السبع­المثانی. تحقیق: علی عبدالباری عطیه، جلد 1، 3، 6، 7، 8، 11، 12، لبنان، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون.
[3]. ابوالفتوح رازی (1376). روض­الجنان و روح­الجنان فی تفسیرالقرآن. تصحیح: محمدجعفریاحقی، جلد 6، 7، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش ­های اسلامی.  
[4]. إبن­أبی­الاصبع مصری، ابومحمد (1377). بدیع­القرآن. مصر، نهضه مصر.
[5]. ـــــــــــــــ (1383). تحریرالتحبیر فی صناعه­الشعر و النثر و بیان اعجاز القرآن. جلد 1، 2، قاهره، المجلس­الاعلى للشئون­الاسلامیه، لجنه احیاءالتراث­الاسلامى.
[6]. ابن­أبی­حاتم، عبدالرحمن­بن­محمد (1419). تفسیرالقرآن­العظیم: تفسیرابن­ابی حاتم. تحقیق: اسعد محمدالطیب، جلد 4، سعودی، نشر نزار مصطفی­الباز.
[7]. ابن­اثیرالحلبی، نجم­الدین (2009). جوهرالکنز: تلخیص کنزالبراعه فی أدوات ذوی­البراعه. تحقیق: محمد زغلول سلام، اسکندریه، دارالمعارف.
[8]. ابن­اثیر جزری کاتب، نصرالله­بن­محمد (1420). المثل­السائر فی أدب­الکاتب و الشاعر. تحقیق: عبدالحمید محمدمحیی­الدین ، جلد 2، لبنان، بیروت، المکتبه­العصریه للطباعه و النشر.
[9]. ابن­جنی، ابوالفتح (1952). الخصائص. محقق: محمدرشیدرضا، جلد 1، قاهره، مؤسسۀ هنداوی، شرکه کلمات عربیه للطباعه و النشر.
[10]. ابن­جزری غرناطی کلبی، محمدبن­احمد (1403). التسهیل لعلوم­التنزیل. جلد 3، لبنان، بیروت، دارالکتاب­العربی. 
[11]. ابن­حجه­حموی، ابوبکربن­علی (1304). خزانه­الأدب و غایه­الارب. قاهره، المطبعه­الخیریه.
[12]. ابن­رشیق قیروانی (1374). العمده فی محاسن­الشعر و آدابه و نقده. محقق: محمد محیی­الدین عبد الحمید، جلد 1، 2، قاهره، دارالجیل.
[13]. ابن­کثیر، اسماعیل­بن­عمر (1412). تفسیرالقرآن­العظیم. محقق: یوسف عبدالرحمن­المرعشلی، جلد 1، 2، 3، لبنان، بیروت، دارالمعرفه للطباعه و النشر و التوزیع .
[14]. ابن­عاشور التونسی، محمدالطاهربن­محمد (1984). التحریر و التنویر: تحریر المعنی ­السدید و تنویرالعقل­الجدید من تفسیرالکتاب­المجید. جلد 6، 8، تونس، الدارالتونسیه للنشر. 
[15].  ابن­عساکر، ابوالقاسم علی­بن­الحسن( 1415). تاریخ مدینة دمشق. محقق: عمرو بن­غرامه­العمروی، جلد 42، لبنان، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع .
[16].  ابن­قیم ­الجوزیه، محمدبن­ابی­بکر (1327). الفوائدالمشوق الی علوم­القرآن و علم­البیان. قاهره، مطبعه­الساده. 
[17]. ابن­مالک، بدرالدین­بن­مالک (1341). المصباح فی علم ­المعانی و البیان و البدیع. قاهره، الـمطبعه‌ الـخیریه.
[18]. ابن­معتز. عبداللّه­بن­محمد (1935). البدیع. لندن، چاپ کراتشکوفسکی. 
[19]. ابن­عطیه اندلسی، ابومحمد (1993). المحررالوجیز فی تفسیرالکتاب­العزیز. تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد، جلد 2، لبنان، دارالکتب­العلمیه.
[20]. ابن­فارس، ابوالحسین (1399). معجم مقاییس­اللغه. جلد2، 3،  لبنان، بیروت، دارالفکر.
[21]. ابن­منظور، محمدبن­مکرم (1414). لسان­العرب. جلد3، لبنان، بیروت، دار صادر.
[22]. ازهری، ابومنصورمحمدبن­احمد (2001). تهذیب­اللغه. جلد 13، لبنان، بیروت، دار احیاء­التراث­العربی.
[23]. اسامه­­بن­منقذ، ابوالمظفر(1960). البدیع فی نقدالشعر. تحقیق: احمد احمد بدوی و حامد عبدالمجید، قاهره، مطبعه مصطفی­البابی­الحلبى.
[24]. اندلسی، ابوحیان (1422). تفسیرالبحرالمحیط. تحقیق: الشیخ عادل احمد عبدالموجود و الشیخ علی محمد معوض و زکریا عبدالمجیدالنوقی و احمد النجولی­الجمل، جلد 3، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[25]. بحرانی، سیدهاشم ( 1415). البرهان فی تفسیر القرآن. جلد 2، 3، 4، قم، مؤسسة بعثت، مرکز الطباعه و النشر.
[26]. برکات، ابراهیم ابراهیم (1428). النحوالعربی. جلد5، قاهره، دارالنشر للجامعات.
[27]. بغدادی، ابوطاهر (1409). قانون­البلاغه فی نقدالنثر و الشعر. تحقیق محسن غیاض عجیل. لبنان، بیروت، مؤسسه­الرساله.
[28]. بیضاوی، ناصرالدین (1410). أنوارالتنزیل و أسرارالتاویل: تفسیرالبیضاوی. جلد 2، بیروت، دارالفکر.
[29]. بیومی مهران، محمد(1995). الإمامه و اهل البیت (ع). چاپ دوم، جلد 1، قم، مرکزالغدیر للدراسات ­الإسلامیه، نشر نهضت.  
[30]. ثعلب، احمدبن­یحیی (1995). قواعدالشعر. قاهره، مکتبه­الخانجی.
[31]. ثعلبی، احمدبن­محمد (1422). الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن: تفسیرالثعلبی. تحقیق: ابو محمدابن­عاشور، جلد 4، لبنان، بیروت، دار احیاءالتراث­العربی.
[32]. جاحظ، عمروبن­بحر (2002). رسائل­الجاحظ. تصحیح: علی بوملحم، جلد 1، لبنان، بیروت، دار و مکتبه­الهلال. 
[33]. جبوری، محمدنصیف جاسم (2002). الاستطراد فی­القرآن­الکریم. موصل، دانشگاه موصل.
[34]. جرجانی، میرسیدشریف (1998). تعریفات. تصحیح: خلیل­المنصور، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه. 
[35]. جوهری، ابونصر (1407). الصحاح تاج­اللغه وصحاح­العربیه. تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، چاپ: 4، جلد 1، 2، 3، لبنان، بیروت، مؤسسه­الرساله، دارالعلم للملایین.
[36]. حاتمی، ابوعلی (1979). حلیه المحاضره فی صناعه­الشعر. تحقیق: جعفرالکتانی، جلد 1، بغداد، دارالحریه.
[37]. حسکانی، الحاکم (1411). شواهدالتنزیل لقواعدالتفضیل. تحقیق: محمدباقر محمودی، جلد 1، 2، تهران، وزارت ارشاد.
[38]. حسین، محمدکامل (1976). اللغه­العربیه­المعاصره. مصر، قاهره، دارالمعارف.  
[39]. حسینی مغربی، ادریس (1415). لقد شیعنی­الحسین(ع) . قم، انوارالهدی، دارالاعتصام.  
[40].حلبی، محمودبن­سلیمان (1980). حسن­التوسل الی صناعه­الترسل. بغداد، دارالرشید. 
[41]. حویزی، عبدعلی­بن­جمعه ( ۱۳۸۳). تفسیر نورالثقلین. تصحیح: هاشم رسولی محلاتی، جلد 1، قم، المطبعه­العلمیه.
[42]. خطیب قزوینی، محمدبن­عبدالرحمن (1427). الایضاح فی علوم­البلاغه، المعانی، البیان و البدیع. جلد 1، قاهره، نشرعبدالحمید هنداوی. 
[43]. ــــــــــــــ (1932). التلخیص فی علوم­البلاغه. قاهره، نشر عبدالرحمن برقوقی.
[44]. خویی، ابوالقاسم (‎1403). البیان فی تفسیرالقرآن. جلد 1، بیروت، دارالزهراء.
[45]. خطیب تبریزی، یحیی­بن­علی (1432). الوافی فی­العروض و القوافی. دمشق، دارالفکر.
[46]. رشیدرضا، محمد (1990). تفسیرالقرآن­الحکیم: تفسیرالمنار. جلد 6، قاهره، الهیئه­المصریه­العامه للکتاب.
[47]. زرکشی، محمد (1376). البرهان فی علوم­القرآن. تحقیق: بدرالدین محمد، جلد 1، 2، 3، لبنان، بیروت، دارالمعرفه.  
[48]. زمخشری، محمودبن­عمر (1407). الکشاف عن حقائق غوامض­التنزیل و عیون­الأقاویل فی وجوه التأویل. تصحیح: مصطفی حسین احمد، جلد 1، 2، 3، 4،  لبنان، بیروت، دارالکتاب­العربی.
[49]. سبکی، علی­بن­عبدالکافی (1423). عروس­الافراح فی شرح تلخیص­المفتاح. تحقیق: عبدالحمید هنداوی، جلد4، لبنان، بیروت، المکتبه­العصریه.
[50]. سکاکی، ابویعقوب (1937). مفتاح­العلوم. قاهره، مطبعه­الحلبی. 
[51]. سیوطی، جلال­الدین (1416). الاتقان فی علوم­القرآن. جلد 2، لبنان، دارالفکر.
[52]. ـــــــــــــــ (1408). معترک­الأقران فی إعجازالقرآن: اعجاز القرآن و معترک­الأقران. جلد1، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه.                    
[53]. ــــــــــــــ (1306). شرح عقودالجمان فی علم­المعانی و البیان. تحقیق: عبدالحمید ضحا، مصر، قاهره، دارالامام مسلم.
[54]. شحود علی­بن­نایف (1392). الخلاصه فی علوم­البلاغه. مشهد، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مؤسسة بلاغ مبین.
[55]. شوکانی، محمدبن­علی(1414). فتح­القدیرالجامع بین فنی­الروایه و الدرایه من علم­التفسیر. جلد 2، 5، سوریه، دمشق، دار ابن­کثیر.
[56]. صولی، ابوبکر محمدبن­­یحیی (1378). اخبارالبحتری. سوریه، دمشق، مطبوعات­المجمع­العلمی العربی، مطبعه­المفید.
[57]. طباطبایی، محمدحسین (1371). المیزان فی تفسیرالقرآن. جلد 4، 5، 6، 20، تهران، منشورات اسماعیلیان.
[58]. طبرانی، ابوالقاسم (1415). المعجم­الکبیر. قاهره، مکتبه­ابن­تیمیه.  
[59]. طبرسی، فضل­بن­حسن (1417). اعلام الوری باعلام­الهدی. جلد 3، 8، ‏قم، مؤسسه آل­البیت. 
[60].  ــــــــــــــ (1416). مجمع­البیان فی تفسیرالقرآن. تحقیق: محمدجواد بلاغی، جلد 3، 4، 7، 8، لبنان،  بیروت، مؤسسه­الاعلمی للمطبوعات.
[61]. طبری، ابوجعفر (1412). جامع­البیان فی تأویل­القرآن. جلد 2، 4، 8، 9، 15، 17، 18، 22، لبنان، بیروت، دارالمعرفه.
[62]. طحاوی، ابوجعفر (1415). مشکل­الاثار. جلد2، قاهره، مصر، مؤسسه­الرساله.
[63]. عسکری، ابوهلال (1371). کتاب الصناعتین. جلد2، قاهره، داراحیاءالکتب­العربیه.
[64]. علوی، المظفربن­الفضل (1976). نضره­الاغریض فی نصره­القریض. جلد3، دمشق، مطبوعات مجمع اللغه ­العربیه.
[65]. علوی، یحیى­بن­حمزه (1332). الطرازالمتضمن لأسرارالبلاغه و علوم حقائق­الإعجاز. جلد 2، 3، لبنان، دارالکتب­العلمیه.
[66]. عیاشی، محمدبن­مسعود (1381). تفسیرالعیاشی. جلد 1، 2، تهران، المکتبه­العلمیه­الاسلامیه.
[67]. فخررازی، محمدبن­عمر (1420). مفاتیح­الغیب: التفسیرالکبیر. چاپ سوم، جلد 11، 12، 19، 23، 25، بیروت، مکتب تحقیق دار احیاء­التراث­العربی.
[68]. ـــــــــــــــ (1317). نهایه­الایجاز فی درایه­الاعجاز. قاهره، مطبعه­الآداب و المؤید.
[69]. فیروزآبادی، مجدالدین (1415). القاموس­المحیط. جلد1،  بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[70]. قرطاجنی، ابوالحسن حازم (1966).  منهاج­البلغاء و سراج­الادباء. تحقیق: محمدالحبیب­بن­الخوجه، تونس، دارالکتب­الشرقیه.
[71].  قرطبی، محمدبن­احمد (1120). الجامع لأحکام­القرآن و المبین لما تضمن من السنه و احکام الفرقان: تفسیرالقرطبی. تصحیح: احمد عبدالعلیم­البردونی، جلد 3، 6، 7، 9، لبنان، بیروت، دار احیاء التراث­العربی.           
[72]. قمی، علی­بن­ابراهیم (1411). تفسیرالقمی. جلد1، لبنان، بیروت، دارالسرور.
[73]. قمی مشهدی، میرزامحمد (1407). تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب. جلد2، قم، مؤسسه­النشر الاسلامی.
[74]. کفوی، ابوالبقاء (1413). الکلیات. جلد1، لبنان، بیروت، مؤسسه­الرساله.
[75]. کوفی، فرات­بن­ابراهیم (1410). تفسیر فرات­الکوفی. تصحیح: محمدالکاظم، تهران، مؤسسة چاپ و نشر.
[76]. مالکی، حسن­بن­فرحان (1998). نحو انقاذ التاریخ­الإسلامی. چاپ دوم، ریاض، مؤسسه یمامه الصحفیه.
[77]. مجلسی، محمدباقر (1403). بحارالانوارالجامعه لدرر اخبار الائمه­الاطهار. جلد35، لبنان، بیروت، مؤسسه­ الوفاء.
[78]. مدنی، علی صدرالدین­بن­معصوم (1969). انوارالربیع فی انواع­البدیع. تحقیق: شاکر هادی شکر، جلد1، کربلاء، مکتبه­العرفان.
[79]. مراغی، احمدمصطفی(1985). تفسیرالمراغی. جلد 6، لبنان، بیروت، دار احیاءالتراث­العربی.
[80]. مرتضی زبیدی، محمدبن­محمد (1414). تاج­العروس من جواهر القاموس. تحقیق: علی شیری، جلد8، لبنان، بیروت، دارالفکر.    
[81]. مسعود، جبران(1992). الرائد: معجم لغوی عصری رتبت مفرداته وفقا لحروفها الاولی. بیروت، دارالعلم للملایین.
[82]. مصطفی، ابراهیم؛ الزیات، احمد؛ عبدالقادر، حامد؛ النجار، محمد (1380). المعجم­ الوسیط. جلد2،  قاهره، مجمع­اللغه­العربیه، دارالدعوه.
[83]. مطلوب، احمد (1986). معجم­المصطلحات­البلاغیه و تطورها. بغداد، المجمع­ العلمی­ العراقی.
[84]. مقریزی، تقی­الدین احمدبن­علی (1412). النزاع و التخاصم فی‌ما بین بنی­امیه و بنی­هاشم. قم، نشرالشریف­الرضی.
[85]. میدانی ،عبدالرحمن حبنکه (1996).  البلاغه­العربیه. جلد2، دمشق، دارالقلم.
[86]. نویری، شهاب­الدین (1365). نهایه الارب فی فنون­الادب. جلد7، تهران، امیرکبیر.
[87]. نیشابوری، حاکم (1411). مستدرک علی­الصحیحین. جلد3، لبنان، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[88]. وهبه، مجدی؛ المهندس، کامل (1984). معجم­ المصطلحات­ العربیه فی ­اللغه و الادب. بیروت، مکتبه لبنان.    
[89]. هاشمی، احمد(1379). جواهرالبلاغه فی­المعانی و البیان و البدیع. جلد 1،  مصر، المکتبه­التجاریه­الکبری.
[90].  هیتمی شافعی، احمدبن­محمد (1994). الصواعق­المحرقه فی­الرد علی أهل­البدع و الضلال و الزندقه. جلد 2، مصر، دارالبلاغه.
[91]. باقرزاده، عبدالرحمن (1393). "اثبات استقلال آیۀ تطهیر در قرآن کریم". الهیات قرآنی. ساری، پاییز و زمستان، شمارۀ3. صص 27ـ56.
[92]. دیب، احمد (؟). "اشکالیه ­الاستطراد فی ­التالیف ­الشرعی ­المعاصر". جامعه­­الامیر عبدالقادر للعلوم الاسلامیه. قسطنطینه.
[93]. طلال نعیمی، امیر (2013). "التناسب­القرآنی". البحوث و الدراسات­الاسلامیه. عراق، دیوان­الوقف السنی. شمارۀ32.
[94]. محمد جعفری، رسول؛ اصغرپور، حسن؛ اوحدی، مرتضی (1395). "تحلیل کارکردهای سیاق در التفسیر­الحدیث". تفسیر و زبان قرآن. سال چهارم،  بهار و تابستان،  شمارۀ2، صص 95ـ112.
[95]. میرحسینی، سیدمحمد؛ زارعی کفایت، حشمت الله (1389)."برخی از ویژگی­های برجستۀ شعر اعشی". لسان مبین. قزوین، شمارة 1، زمستان، صص 199ـ220.
[96]. نجدی ناصف، علی (1377). "من قصص­الاستطراد فی­الشعرالعربی". رساله­الاسلام. قم، سال9،  شمارۀ 4، صص 371ـ377.