Factors Influencing the Compilation of al-Dāraqutnī’s Faḍāʾil al-Ṣaḥāba From Cultural-Political Contexts to Intellectual Currents in Baghdad

Document Type : Research Paper

Authors

1 MA, Department of Quran and Hadith Studies, Faculty of Theology and Islamic Studies, Farabi College of University of Tehran, Tehran, Iran

2 Associate Professor, Department of Quran and Hadith Studies, Faculty of Theology and Islamic Studies, Farabi College of University of Tehran, Tehran, Iran.

Abstract

Abū al-Ḥasan ʿAlī ibn ʿUmar al-Dāraqutnī was a prominent Sunnī scholar and the author of the work Faḍāʾil al-Ṣaḥāba. The central question of this study is whether and to what extent al-Dāraqutnī’s compilation of Faḍāʾil al-Ṣaḥāba in the fourth century AH was shaped by the intellectual discourse of Baghdad. The underlying concern in critiquing this work lies in the influence of extra-theological factors on its composition. Based on the hypothesis advanced here, the socio-historical and cultural environment surrounding al-Dāraqutnī played a decisive role in directing him toward a dual approach—conciliatory-moderate on one hand, and polemical-critical on the other—while also fostering a degree of tolerance in his engagement with Imāmī doctrines concerning the status of the Companions and the virtues of the first two caliphs. By adducing various pieces of evidence from the cultural and intellectual atmosphere of Baghdad between the third and fifth centuries AH, this article demonstrates how the scholarly milieu of al-Dāraqutnī’s time informed the compilation of his Faḍāʾil al-Ṣaḥāba. It argues that both cultural-political factors and intellectual currents in Baghdad significantly influenced his work, ultimately steering al-Dāraqutnī toward a polemical-critical stance vis-à-vis Imāmī Shīʿism on the issues of the virtues of the first caliphs and the justice of the Companions, despite his awareness that Twelver Shīʿites fundamentally rejected such notions.

Keywords


قرآن کریم.
ابن‌اثیر، عزالدین (1417ق). الکامل فی التاریخ. تحقیق: عمرعبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتاب‌العربی.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن (1412ق). المنتظم. تحقیق: محمدومصطفی ‌عبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
ابن‌حجرعسقلانی، احمد (1415ق). الاصابة فی‌تمییز الصحابة. تحقیق: علی محمدمعوض وعادل احمدعبدالموجود، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
ــــــــــ (1406ق). لسان المیزان. بیروت: موسسه‌الاعلمی‌للمطبوعات.
ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد (1430ق). فضائل‌الصحابه. تحقیق: وصی‌الله‌بن‌محمدعباس، قاهره: دارابن‌الجوزی.
ابن‌خلکان، احمد (بی‌تا). وفیات الاعیان و انبا ابناء الزمان. تحقیق: احسان‌عباس، قم: منشورات‌الرضی.
ابن‌صلاح، عثمان‌بن‌عبدالرحمن (بی‌تا). مقدمةابن‌صلاح فی علوم‌الحدیث. تحقیق: ابوعبدالرحمن صلاح بن‌محمدبن‌عویض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن (1415ق). تاریخ مدینةدمشق. تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر.
ابن‌کثیر، اسماعیل (1408ق). البدایةوالنهایة. تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالتراث‌العربی.
ابن‌مسکویه، احمدبن‌محمد (1379ق). تجارب‌الامم. ترجمه: ابوالقاسم‌امامی، تهران: سروش.
ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم (1414ق). لسان‌العرب. تحقیق: جمال‌الدین میردامادی، بیروت: دارالفکر.
ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق (1346ش). الفهرست. تحقیق: رضاتجدد، تهران: بانک‌بازرگانی‌ایران.
ابوریه، محمود (1389ش). اضواءعلی‌السنة المحمدیة. قم: انصاریان.
آزادی، علیرضا وزمانی، محمدحسن (1394ش). تحلیل روش وآسیب‌های مناقب‌نگاری علمای شافعی دربارۀ امیرالمؤمنین. حدیث واندیشه، (19)، 5-30.
اسکافی، محمدبن‌عبدالله (1374ش). المعیاروالموازنه دربرتری امیرالمؤمنین (ع). ترجمه: محمودمهدوی‌دامغانی، تهران: نشرنی.
اسماعیل‌پاشا، (بی‌تا). ایضاح المکنون. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
اصغرپور، حسن (1388ش). کتاب‌شناسی تاریخی مناقب‌نگاری اهل‌‌بیت (ع) از آغازتاپایان قرن سوم. نشریه‌ مشکوة، (102)، 130-153.
باقریان، زهره وشفیعی، سیدمحمد (1399ش). بررسی هویت خلفای راشدین درفضائل‌الصحابۀ نسایی. مطالعات تاریخ فرهنگی، (44)، 1-29.
پاکتچی، احمد (1398ش). اصحاب‌ حدیث‌، دانشنامه‌بزرگ‌ اسلامی. مرکزدائرةالمعارف‌بزرگ اسلامی.
حاجی‌خلیفه، مصطفی‌عبدالله (بی‌تا). کشف‌الظنون. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
حافظیان‌بابلی، ابوالفضل (1424ق). رسائل فی‌درایةالحدیث. قم: دارالحدیث.
حسینی‌شاکری، (1417ق). ربع قرن‌مع علامه‌الامینی. قم: بی‌نا.
خضری، احمدرضا (1390ش). تشیع‌درتاریخ. دیباچه نهادنمایندگی‌رهبری‌دردانشگاه، قم: نشرمعارف.
خطیب بغدادی، احمد (1417ق). تاریخ‌بغداد. مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
دارقطنی، علی‌بن‌عمر (1404ق). ضعفاءوالمتروکون. تحقیق: موفق‌بن‌عبدالله، ریاض: المعارف.
ــــــــــ (1419ق). الجزءالحادی‌عشرمن فضائل‌الصحابه. تحقیق: محمدرباح، مدینه: مکتبة‌الغرباءالاثریة.
ــــــــــ (1422ق). الجزءالحادی‌عشرمن فضائل‌الصحابه. تحقیق: حلوانی، جده: دارماجدعسیری.
ــــــــــ (1424ق). السنن. تحقیق: شعیب‌الأرنؤوط، بیروت: الرساله.
ــــــــــ (1433ق). اسماءالصحابه‌التی‌اتفق فیهاالبخاری ومسلم وما انفردبه‌کل واحدمنهمادون‌صاحبه. تحقیق: جابربن عبدالله‌السریع، ریاض: دارالعاصمه.
دینوری، ابن‌قتیبه‌عبدالله‌بن‌مسلم (1405ق). الاختلاف فی اللفظ والردعلی الجهمیةوالمشبهه. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ذهبی، شمس‌الدین‌محمدبن‌احمد (1409ق). تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیرو الاعلام. تحقیق: عمرعبدالسلام‌تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
ــــــــــ (1414ق). سیراعلام‌النبلاء. تحقیق: شعیب‌الارنؤوط، بیروت: الرساله.
ــــــــــ (1428ق). تذکرةالحفاظ. تحقیق: زکریاعمیرات، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ــــــــــ (1416ق). میزان‌الاعتدال فی نقدالرجال. تحقیق: عبدالفتاح‌ابوسنة، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
رحیلی، عبدالله، (بی‌تا). الامام‌ابوالحسن‌الدارقطنی وآثاره‌العلمیة. جده: الخضراء.
رضاداد، علیه (1395ش). مکتب‌حدیثی بغداد ازقرن دوم تانیمه قرن‌پنجم هجری. مشهد: بنیادپژوهش‌های اسلامی.
زراری، احمدبن محمد (1411ق). رساله ابوغالب زراری. تحقیق: محمدرضاحسینی، قم: سازمان تبلیغات اسلامی.
زرکلی، خیرالدین (1980م). الاعلام. بیروت: دارالعلم‌للملایین.
زیلعی، جمال‌الدین عبدالله‌بن‌یوسف (1418ق). نصب‌الرایة. تحقیق: محمدعوامه، بیروت: موسسه‌الریان للطباعه.
سمعانی، عبدالکریم (1419ق). الانساب. تحقیق: محمدعبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
شیبانی، محمدابراهیم (1414ق). معجم ماالف عن‌الصحابه وامهات المومنین وآل‌البیت. کویت: مرکزالمخطوطات‌والتراث‌والوثائق.
طباطبایی، محمدکاظم (1390ش). منطق فهم حدیث. قم: موسسه‌امام‌خمینی (ره).
طباطبایی‌کربلایی، علی (1412ق). ریاض‌المسائل فی بیان‌الاحکام بالدلائل. قم: موسسه‌النشرالاسلامی.
عشاری، محمدبن‌علی (1413ق). فضائل ابی‌بکرالصدیق. تحقیق: عمروعبدالمنعم، بی‌جا: دارالصحابة.
غلامعلی، مهدی (1391ش). سیطره سبک مناقب‌نگاری درسده ششم وهفتم هجری. قم: دارالحدیث.
فقیهی، علی‌اصغر (1357ش). آل‌بویه واوضاع زمان ایشان بانموداری اززندگی مردم درآن عصر. گیلان: صبا.
کتانی، محمدبن‌جعفر (1414ق). الرسالة‌المستطرفة. بیروت: دارالبشائرالاسلامیة.
کحاله، عمررضا (بی‌تا). معجم‌المؤلفین. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
کرمر، جوئل (1375ش). احیای فرهنگی‌درعهد آل‌بویه. ترجمه: محمدسعیدحنایی‌کاشانی، تهران: مرکزنشردانشگاهی.
کلبرگ، اتان (1413ق). کتابخانۀ ابن‌طاووس واحوال وآثاراو. ترجمه: علی قرائی ورسول جعفریان، قم: کتابخانه‌ی‌آیت‌الله‌مرعشی.
گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه ودانشگاه، (1389ش). تاریخ‌تشیع. قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه.
مادلونگ، ویلفرد (1377ش). فرقه‌های اسلامی. ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
متز، آدام (1364ش). تمدن اسلامی درقرن‌چهارم هجری یارنسانس اسلامی. ترجمه: علیرضاذکاوتی، تهران: امیرکبیر.
مزی، یوسف (1406ق). تهذیب الکمال. تحقیق: بشارعوادمعروف، بیروت: الرساله.
مسعودی، علی‌بن‌حسین (بی‌تا). التنبیه والاشراف. تحقیق: عبدالله اسماعیل‌الصاوی، قاهره: دارالصاوی.
مظفر، محمدحسین (1368ش). تاریخ شیعه. ترجمه: دکتر حجتی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
معارف، مجید (1374ش). پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ضریح.
مؤدب، سیدرضا (1393ش). تاریخ حدیث. قم: موسسه‌المصطفی.
موسوی‌جاجرمی، سیدمرتضی وفیضی، پریسا (1392ش). تبیین‌تاریخی‌وکلامی مکتب‌معتزله بصره‌وبغداد. پژوهشنامۀ تاریخ. (8)، 1-19.
میثمی، جولی اسکات (1391ش). تاریخ‌نگاری فارسی. ترجمه: محمددهقانی، تهران: ماهی.
نجاشی، احمدبن علی (1365ش). رجال النجاشی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
نعیمی، حسین وسلیم، محمدنبی واشرفی، احمد (1393ش). تشیع وتسنن دربغداد درقرون چهاروپنج هجری. پایان نامه‌ی‌کارشناسی ارشد، دانشکده علوم‌انسانی، دانشگاه آزاداسلامی واحدشاهرود.
نمیری، عمربن‌شبة (1410ق). تاریخ المدینةالمنورة. قم: دارالفکر.
نیومن، اندره (1384ش). مدرسۀ قم وبغداد: دراواخر قرن سوم واوایل قرن چهارم هجری. قم: زائر-آستان حضرت‌معصومه (س).
هدایت‌پناه، محمدرضا (1398ش). سیرتدوین وتطورصحابه‌نگاری. قم: دفترتبلیغات‌حوزه‌علمیه.
یاقوت‌حموی، شهاب‌الدین (1399ق). معجم‌البلدان. بیروت: دارالاحیاء.