Revisiting the Concept of “Tasbīḥ” (and Its Correlation with “Ḥamd”) in the Holy Qur’an A Lexical, Qur’anic, and Exegetical Study

Document Type : Research Paper

Author

Associate Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran.

Abstract

The root s-b-ḥ is one of the most frequently occurring roots in the Holy Quran, though it is rarely used in the sense of swimming. Most of its occurrences are in derived forms (especially the augmented trilateral and various patterns of tasbīḥ. However, in many exegetical works, the meanings associated with these derived forms have often been reduced to negative or transcendental connotations. Yet, in the Quran, the semantic implications of tasbīḥ go far beyond these limited interpretations, pointing instead to affirmative meanings. This study examines the root s-b-ḥ and its derivations, demonstrating that it encompasses affirmative meanings—conveying notions of effort and vitality—far more than merely transcendental usages. In fact, the Quranic system of tasbīḥ serves to articulate the paradigm of creation and a pervasive, dynamic flow that pulsates within all particles of existence. Lexical, derivational, and cross-linguistic analyses further clarify the dimensions of this concept. Additionally, a review of the al-Musabbaḥāt surahs reveals that they signify meanings beyond the conventional understanding of tasbīḥ. Sūrat al-Jumuʿah serves as a notable example, where intertwined concepts such as tilāwah (recitation), tazkīyah (purification), teaching the Book and wisdom (ḥikmah), detachment from worldly attachments, a sound economy intertwined with prayer and abundant remembrance (dhikr kathīr), a livelihood infused with divine honor (ʿizzah) and wisdom, and attention to the status of the Prophet (PBUH) are all noteworthy. Another significant aspect of tasbīḥ is its close association with ḥamd, which differs fundamentally from the concept of shukr (gratitude). These very differences position taḥmīd (praise) alongside tasbīḥ in the Quran.

Keywords

Main Subjects

References

قرآن مجید. (1345). ترجمه (خلاصة‌التفاسیر) آیت‌الله محیی‌الدین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای، تهران: اسلامیه.
ابن‌عاشور، محمدطاهر. (1420). تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، 30 جلد. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌فارس، ابوالحسین احمد. (1399). معجم مقاییس اللغه. 6 جلد. تحقیق عبدالسلام هارون، بیروت: دارالفکر.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. 15جلد. بیروت:‌دار صادر.
أزهری، محمدبن احمد. (1421). تهذیب اللغه. 15جلد. به کوشش محمدعوض مرعب، بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
جبار، احمد. (1393). مدخل حرکت، دانشنامه جهان اسلام.
جوهری، ابونصر. (1407). الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیة. 6جلد. تحقیق عطار احمد عبدالغفور. بیروت: دارالعلم للملایین.
حائری طهرانی، علی. (1337). مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
حرّ عاملی، محمدبن حسن. (1403). تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. 20جلد. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
خمینی (امام)، سید روح‌الله. (1392). تعلیقات علی شرح فصوص الحکم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خوش‌‌منش، ابوالفضل. (1399). تناسب سوره‌ها؛ تنظیر و تدبر در سوره‌های حزب مفصل. تهران: مرکز طبع و نشر قرآن کریم.
دهخدا، علی اکبر. (1373). لغت‌نامه. 16جلد. تهران: دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسین‌بن احمد. (1404). المفردات فی غریب القرآن. تهران: دفتر نشر کتاب.
راوندی کاشانی، قطب الدین. (1366). الدعوات (سلوة الحزین). تحقیق سیدمحمد باقر موحد ابطحی، قم: مدرسة الامام مهدی (عج).
زمخشری، محمودبن عمر. (1407). الکشاف. 4جلد. بیروت: دارالکتاب العربی.
سیبویه، ابوبشر عمرو. (بی‌تا). الکتاب. 2جلد. قاهره: مکتبة الخانجی.
شریف دارابی، عباس. (بی‌تا). تحفة المراد، شرح قصیده میرفندرسکی. تهران: الزهرا.
شهید ثانی (عاملی جعبی)، زین‌الدین‌بن علی. (بی‌تا). رسائل الشهید الثانی، قم: مکتبة بصیرتی.
صدرالدین شیرازی، محمدین ابراهیم. (1981). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. 9جلد. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی‌.
صدوق، محمدبن علی (ا‌بن بابویه). (1413). من لایحضره الفقیه. 4جلد. قم: اسلامی.
صدوق، محمدبن علی (ا‌بن بابویه). (1417). الامالی للصدوق. قم: مؤسسة بعثة.
صدوق، محمدبن علی (ا‌بن بابویه). (1427). علل الشرایع. 2جلد. بیروت: دارالمرتضی.
صدوق، محمدبن علی (ا‌بن بابویه). (1431). معانی الاخبار. تحقیق علی اکبر غفاری. قم: شر اسلامی.
طالقانی، سیدمحمود (1350). پرتوی از قرآن. 6 جلد. تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، سیدمحمد حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن. 20 جلد. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
طبرسی، فضل‌بن حسن. (1439). جوامع الجامع. 2جلد. تحقیق جواد کاظم حکیم. کربلا: عتبة العباسیة المقدسة.
طریحی، فخرالدین‌بن محمدعلی. (1375). مجمع‌البحرین. 6جلد. تصحیح احمد حسینی. تهران: مرتضوی.
طوسی، محمدبن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. 10جلد. تصحیح احمدحبیب عاملی. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
عسگری، علی (1385). تبیین مبانی تسبیح موجودات از منظر علامه طباطبائی در المیزان. پژوهش‌های فقهی، سال پنجم شماره 1. ص 140-149.
فخر رازی، محمدبن عمر. (1420). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). 32جلد. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل‌بن احمد. (1410). العین. 8جلد. قم: هجرت.
فضل‌الله، محمدحسین. (1419). تفسیر من وحی‌القرآن، 25 جلد. بیروت: دارالملاک للطباعة و النشر.
قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا. (1409). کنز الدقائق و بحر الغرائب. 14 جلد. قم: مجتبی العراقی.
کاشانی، ملافتح‌الله. (1336). منهج الصادقین فى الزام المخالفین‌. 10 جلد. تهران: کتابفروشى علمى.
کتاب مقدس. (بی‌تا). انجمن پخش کتب مقدس در میان ملل. لندن: نورفلک.
کلینی، محمد بن‌یعقوب. (1365). الکافی. 8جلد. تصحیح علی اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
گریمال، پی‌یر. (بی‌تا). فرهنگ اساطیر یونان و رُم. 2جلد. ترجمه احمد بهمنش، تهران: دانشگاه تهران.
لسانی فشارکی، محمدعلی و مرادی زنجانی، حسین. (1394). سوره‌شناسی. قم: نصایح.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (1403). بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. 110جلد. تصحیح مسترحمی، هدایت‌‌الله و غفاری، علی‌‌اکبر و بهبودی، محمدباقر. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
مدرسی، محمدتقی. (1429). من هدی القرآن. 18جلد. بیروت: دارالقاریء.
مولوی، جلال‌الدین‌محمّد. (1379)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: صدای معاصر.
هاشمی‌پور، صدیقه. (1393). تسبیح موجودات در قرآن و روایات و ادبیات فارسی. ماهنامه معرفت، سال بیست و سوم شماره 9. ص 59-71.
Brown, F. , Driver, S. R.& Briggs, C. A. (1906). A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, Clarendon Press
Carroll, Bradley W.& Ostlie, Dale A. (2006) , An Introduction to Modern Astrophysics, ‎ Addison-Wesley; 2nd edition
Einstein, A. (1905). «Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen». Annalen der Physik, 322 (8) , 549-560..
Griffiths, David J. (2017) , Introduction to Quantum Mechanics, Cambridge University Press.
Hubble, E. (1929). A relation between distance and radial velocity among extra-galactic nebulae. Proceedings of the National Academy of Sciences. https://doi.org/10.1073/pnas.15.3.168.
Klein, E. (1987). A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language for Readers of English. New York: Peter Lang Publishing.
Rey, A. (Ed.). (2001). Le Robert Dictionnaire historique de la langue française (Vol. 1). Paris: Dictionnaires Le Robert.
Ryden, Barbara& Peterson, Bradley M. (2020) , Foundations of Astrophysics, Cambridge University Press.
Serway, Raymond& Jewett, John (2013) , Physics for Scientists and Engineers (9th Edition) , Cengage Learning.
Sokoloff, M. (2009). A Syriac Lexicon: A Translation from the Latin, Correction, Expansion, and Update of C. Brockelmann’s Lexicon Syriacum. Eisenbrauns. Gorgias Press.
Quranic Sciences and Tradition
Volume 58, Issue 1
(Spring & Summer 2025)
September 2025
Pages 67-86

Files

Share

How to cite

Statistics